Anniversary of the Revolution en The Trial

In zijn recent gerestaureerde eerste lange documentaire The Anniversary of a Revolution, tijdens het IDFA voor het eerst buiten Rusland te zien, stak Dziga Vertov in 1918 de loftrompet over de bolsjewieken. Op het festival draait met Sergei Loznitsa’s ontluisterende The Trial ook een ontluisterende reality check voor Vertovs euforie.

Er is er één jarig, hoera, hoera! Dat is de feestelijke strekking van The Anniversary of the Revolution, waarin Dziga Vertov in 1918 enthousiast verslag doet van de éénjarige Russische Revolutie. De documentaire begint met de broodopstand van 8 maart 1917 door de na drie jaar oorlogvoeren lamgeslagen bevolking van Petrograd, het eerdere (en vanaf 1991 opnieuw) Sint-Petersburg.

‘In twee dagen heeft het bevrijde volk het bastion van het tsarisme, de politie en zijn afdelingen, verpletterd’, zegt een tussentitel op de overspannen toon die we kennen van Russische Revolutiepropagandisten. Maar het is waar: één week demonstreren en staken was genoeg om de tsaar tot aftreden te dwingen. Iedereen blij.

Daarna smolt de eensgezindheid snel weg. Er kwam een Voorlopige Regering, die door de bolsjewieken, de latere communisten, als oude bourgeois-wijn in nieuwe zakken werd gezien. ‘De voorlopige regering vecht tegen het proletariaat’, stelt een tussentitel in The Anniversary of the Revolution. Het is de opmaat voor wat de Oktoberrevolutie wordt genoemd, maar wat in werkelijkheid een bolsjewistische coup was. Opmerkelijk is dat Vertov pas na de machtsovername Lenin introduceert, die in april uit zijn Zwitserse ballingsoord naar Rusland was gekomen. Legeraanvoerder Trotsky is veel prominenter aanwezig in de film. Dat Stalin er helemaal niet in voorkomt illustreert de verhoudingen tussen de leiders in die tijd.

Propaganda
The Anniversary of the Revolution was de eerste grote bolsjewistische propagandadocumentaire. Dat de film in opdracht van de leiders is gemaakt, is te zien aan de ideologische strekking, maar ook aan de vele leiders die Vertov in beeld brengt. Iedere bolsjewiek die ertoe doet, wordt op een nogal saaie, obligate manier geïntroduceerd.

Het laat zien dat ook revolutionairen niet immuun waren voor ijdelheid. Trotsky, die met zijn kleding soms oogt als een leerfetisjist, is duidelijk Vertovs held. Hij is van de leiders het meest in beeld en word opgevoerd als de man die in de uitgebroken burgeroorlog met de verovering van Kazan de Sovjet Republiek van de ondergang redt. The Anniversary of the Revolution is geen vernieuwende cinema, zoals Sergej Eisenstein die bijvoorbeeld maakte, maar interessant als vroeg voorbeeld van bolsjewistische filmpropaganda.

Vertov was waarschijnlijk oprecht euforisch over de machtsgreep van de bolsjewieken. Hoe misplaatst dat was, is te zien in The Trial, dat volledig bestaat uit archiefmateriaal van het Industriële Partij Proces, het eerste grote stalinistische showproces in 1930 in Moskou. Een groep economen en ingenieurs wordt beschuldigd van sabotage van de industriële ontwikkeling in de Sovjet-Unie en de poging om met hulp van buitenlandse interventie het stalinistische regime omver te werpen.

Sergei Loznitsa, die we onder meer kennen van de compilatiefilms The Event, Maidan en Austerlitz, compileerde uit tientallen uren filmopnamen van het bijna twee weken durende proces het verbijsterende The Trial. Verbijsterend, omdat we de stalinistische showprocessen kennen van geschiedenisboeken, maar er niet eerder filmopnamen van zagen. De aangeklaagden bekennen volstrekt absurde misdaden, zoals het samenspannen met de Franse premier Poincaré om Stalins regime omver te werpen. Dat de aanklachten onzinnig waren, was voor Stalin niet van belang, want zijn doel was intimidatie: elke kritiek op het net ingevoerde eerste vijfjarenplan moest de kop worden ingedrukt.

Pervers toneelstuk
The Trial oogt als een pervers toneelstuk, waarin iedereen (aanklagers, aangeklaagden, publiek en rechter) zijn voorbestemde rol speelt. Het proces was niet het eerste stalinistische showproces, maar wel het eerste waarin de beklaagden alles bekenden. Begrijpelijk, want bekennen, hoe absurd de aanklachten ook waren, was de enige kans op het ontlopen van de doodstraf.

Terwijl buiten de rechtszaal opgetrommelde demonstranten de doodstraf eisen, wentelen de beklaagden zich in hun slotwoord in het stof: “Als mijn leven gespaard wordt zal ik eerlijk en trouw werken voor de behoeften van het proletariaat en de Sovjet-regering, om zo de last te verzachten van de misdaden die ik hen heb berokkend.” Gruwelijk en ontluisterend, deze menselijke vernedering.

Met de titel The Trial verwijst Loznitsa uiteraard naar Kafka’s Het proces. Dat snijdt hout, want de aangeklaagden in The Trial zullen zich even ontzet hebben gevoeld als Josef K. Net als hij bevonden ze zich in een rechtssysteem waarin hen de rol van schuldigen was opgelegd. Feiten, zoals dat er helemaal geen Industriële Partij bestond, deden er niet toe.

Feiten die er niet toe doen en een uitgehold rechtssysteem: The Trial is akelig actueel.

The Anniversary of the Revolution is te zien op het IDFA met live muziek van Russische muzikanten. Ook The Trial wordt vertoond op het festival.