Focus: Želimir Žilnik

De Servische filmmaker Želimir Žilnik is tweeëntachtig en maakt nog steeds films. De Balie vertoont 28 en 29 juni onder de titel Želimir Žilnik: Cinema of the Marginalized drie speelfilms en een korte documentaire van het boegbeeld van de Joegoslavische Black Wave uit de jaren zestig en zeventig. De maker is aanwezig voor onder meer een interview met Geert Mak.

Het communistische Joegoslavië onder Tito was weliswaar geen stalinistisch land, maar de vrijheid had zo zijn grenzen. Ook voor filmmakers. Dat merkten degenen die in de jaren zestig sociaal kritische films maakten. Grote misstanden bestonden er officieel niet in Joegoslavië, dus hoezo kritische films?

Deze makers waren vanaf het begin van de jaren zestig de luis in de pels van de communistische heilstaat. Soms werden hun films verboden en ook werd hen het werken lastig gemaakt. De sfeer werd grimmig na een artikel van een communistische intellectueel in een partijkrant. Het stelde dat films die Joegoslavië afschilderden als “een grote wc-pot” niet langer konden worden geduld. Deze “zwarte golf” moest worden gestopt!

Kritische filmmakers namen de term Black Wave over als geuzennaam, maar dat het de partij ernst was bleek toen er filmmakers werden gearresteerd. Rond 1973 was het gedaan met de beweging en voegden filmmakers zich voortaan, op enkele uitzonderingen na, naar de partijlijn. De films van de Black Wave verdwenen uit de aandacht, maar staan de laatste jaren weer in de belangstelling. Ook in Nederland. Vorig najaar was er in filmtheater Kriterion een retrospectief van het werk van Black Wave-filmmaker en cameraman Karpo Godina, waarbij de tachtigjarige zelf aanwezig was. De Balie in Amsterdam blijft niet achter en toont 28 en 29 juni onder de titel Želimir Žilnik: Cinema of the Marginalized drie speelfilms en een korte documentaire van het Black Wave-boegbeeld Želimir Žilnik.

De in 1942 in een nazi-concentratiekamp in Servië geboren filmmaker, wiens beide communistische ouders in de oorlog werden geëxecuteerd, bewees zich in 1969 meteen als een politiek onafhankelijke geest met zijn speelfilmdebuut Early Works (Rani radovi). De in 1968 spelende film gaat over vier ideologisch bevlogen jongeren, drie jongens en een jonge vrouw, die het land rondtrekken om het marxistisch-leninistische vuur te verspreiden. Hun traktaten vallen bij boeren en arbeiders op onvruchtbare grond. Als uit frustratie over de zinloosheid van hun zendingsdrang de onderlinge spanningen oplopen, vermoorden de jongens de vrouw, die niet toevallig Jugoslava heet. De autoriteiten eisten een vertoningsverbod en spanden een rechtszaak aan tegen Žilnik. Daarbij werd de filmmaker verrassend genoeg in het gelijk gesteld. Zijn victorie was compleet toen Early Works op het filmfestival van Berlijn de Gouden Beer won. De film is in de Balie te zien.

Ook te zien is Žilniks korte documentaire Black Film (Crni film, 1971). Daarin probeert Zilnik onderdak te regelen voor zes dakloze mannen, die hij voor een paar dagen in zijn eigen huis laat wonen. De gesprekken met sociaal werkers en ambtenaren leiden niet tot woonruimte voor de mannen. De film, die de woningnood in Joegoslavië bekritiseerde, viel niet in goede aarde bij de autoriteiten. Daklozen in Joegoslavië? Dat kon niet waar zijn! De film werd dan ook verboden. De vertoning in de Balie wordt ingeleid door beeldend kunstenaar Bojan Fajfrić. Na de vertoning praat filmcurator Stefan Malešević met Žilnik over “cinema als vorm van verzet”.

Ook te zien is de speelfilm Marble Ass (Dupe od mramora, 1995). De halverwege de jaren negentig spelende film volgt twee transgender sekswerkers in het Belgrado van tijdens de Joegoslavische oorlogen. Alleen door elkaar te steunen, kan de queer gemeenschap overleven in een buitenwereld vol van discriminatie, agressie en geweld. De film, die te boek staat als de eerste openlijke Servische queer film, doorbrak het zwijgen in Servië over mensen die niet in de hetero- en cisnormatieve categorieën vallen.

Tenslotte is ook te zien Žilniks meest recent film Eighty Plus (Restitucija, ili, San i java stare garde, 2025). Daarin keert een gepensioneerde jazzpianist uit Duitsland terug naar Servië om het ouderlijke huis uit zijn jeugd op te eisen. Niet iedereen juicht zijn terugkeer toe in deze mild nostalgische tragikomedie, die laat zien dat de Servische en Joegoslavische geschiedenis nog springlevend is. Na de vertoning interviewt Geert Mak de filmmaker. Daarin zal het zeker gaan over Žilniks opvattingen over de taak van filmmakers. Die laten zich samenvatten in dit citaat: “De rol van de kunstenaar is niet alleen om te observeren, maar om actief deel te nemen aan het proces van sociale verandering.”

Želimir Žilnik: Cinema of the Marginalized | 28-29 juni 2025 | De Balie, Amsterdam