Focus: Het wonder van het Rotter­damse spiegelpaleis

Filmmaker Sonia Herman Dolz voert in de documentaire DEPOT – Reflecting Boijmans museumdirecteur Sjarel Ex en architect Winy Maas op als visionaire durfals achter het Depot, het iconische spiegelpaleis van museum Boijmans van Beuningen. De film toont het bouwproces en trekt een parallel tussen deze twee mannen en de eerste Boijmans-directeur Dirk Hannema en architect Ad van der Steur bijna honderd jaar geleden. De film was te zien op het IFFR en draait de komende maanden in meerdere filmtheaters. Ook is de film binnenkort te zien op Picl.

Eerst even over wat DEPOT – Reflecting Boijmans niet is. Verwacht geen film in de trant van Oeke Hoogendijks documentaireserie Het nieuwe Rijksmuseum (2014). Hoogendijk volgde tien jaar de gierend uit de hand gelopen verbouwing van het Rijksmuseum. Scherp en hilarisch toont de serie de jarenlange strijd tussen belangengroepen, de bestuurlijke onmacht en de bouwkundige uitdagingen, met als gevolg dat de verbouwing van het Rijksmuseum niet vijf maar tien jaar duurde.

In DEPOT – Reflecting Boijmans vertelt Sonia Herman Dolz geen verhaal over stroperigheid, tegenslagen en botsende ego’s, maar toont ze bewonderend hoe twee mannen in de geest van hun voorgangers hun grote droom waarmaken. Ver durven springen, risico’s nemen, niet bang zijn voor een grote sprong voorwaarts – dat alles past bij het Rotterdamse museum, is de boodschap van de film, die is opgedragen aan ‘de ziel’ van het museum, dat volgens Dolz ook wel ‘het Louvre aan de Maas’ wordt genoemd.

Dat niet iedereen blij was met de plannen voor het depot komt kort aan de orde in beelden van een hoorzitting in 2016 bij de Raad van State. Instellingen in de buurt van het geplande depot, waaronder het Sophia Kinderziekenhuis en Het Nieuwe Instituut, zien het depot als megalomane architectonische egotripperij die ten koste gaat van het park waarin het gebouwd wordt. Over deze bezwaren horen we verder niets meer in de film, die met Ex en Maas als hoofdrolspelers de bouw van het depot volgt. De twee mannen zitten niet verlegen om grote woorden: het depot is ‘een nieuwe typologie van het museumbouwen’ (Ex) en ‘een spaceship met al die kunst erin’ (Maas).

De meeste aandacht gaat in DEPOT naar de bouw van het depot, dat een imponerend staaltje bouwkunst is, met als meest in het oog springend element de uit 1664 spiegels opgebouwde buitenkant van het gebouw. “Die bespiegeling is ook een filosofische bespiegeling”, zegt Ex, waarbij duister blijft wat hij ermee bedoelt.

Een enorme klus is het inpakken, en later uitpakken in het depot, van de ruim honderdvijftigduizend kunstwerken van het Boijmans. Die kunstwerken zijn de raison d’être van het depot, want daar is het allemaal om begonnen. In het museum waren nooit meer dan zevenduizend kunstobjecten te zien, wat dus maar een fractie van de collectie was. In het depot ligt de hele collectie opgeslagen in publiekelijk toegankelijke ruimten.

De gedachte erachter is, in de woorden van bij de ontwikkeling van het depot betrokken kunstenaar Marieke van Diemen, dat je als bezoeker in de collectie “zonder hiërarchie, duiding, gewoon alles door mekaar” kunt zien. Je kunt er “je eigen parcours” kiezen en “je eigen verhaal zoeken en vinden”. Voor Ex is deze vrijheid van de bezoeker het antwoord op de gevestigde kunstcanon, die hij “verzengend” noemt. “Als je alleen De toren van Babel of Rothko ophangt, zakken steeds meer dingen weg in vergetelheid”, constateert hij. In het Depot heeft “elk kunstwerk een gelijke kans”, stelt hij.

Met die benadering is het museum Boijmans weer terug bij de praktijk zoals die was in de eerste decennia na de opening in 1935. De collectie was toen nog zo bescheiden dat het museum alles kon laten zien. Door aankopen en schenkingen veranderde dat later, waardoor het grootste deel van de collectie een onzichtbaar bestaan in opslagruimten ging leiden. In het Depot is de collectie weer in z’n geheel publiek toegankelijk, zegt Ex.

Daar hoort wel een stevige kanttekening bij, die hij niet maakt. In de vrij toegankelijke ruimtes is een klein deel van de collectie te zien, maar het overgrote deel ligt opgeslagen in afgesloten ruimtes. Die kunnen weliswaar onder leiding van een gids tegen extra betaling bezocht worden, maar zo’n bezoek mag ter voorkoming van klimatologische schade hooguit tien minuten duren. Best aardig als een gids even een Bruegel of Dali uit een rek trekt om het te laten zien, maar met serieuze kunstbeschouwing heeft het weinig te maken.

Ook aan de museale discussie over hoe je het beste kunst kunt presenteren, besteedt DEPOT – Reflecting Boijmans geen aandacht. Is het presenteren van kunst als een grote uitstalkast een goede manier om kunstbezoek transparant en democratisch te maken? Maakt het van elke bezoeker een kunstcurator? Of stuurt het bezoekers het bos in? Is het niet juist de taak van musea om inspirerende tentoonstellingen te maken en zinvolle verbanden te leggen? DEPOT – Reflecting Boijmans stelt deze vragen niet en loopt mee aan het handje van Ex en Maas, zodat de documentaire nogal eens de indruk van een promotiefilm wekt. Promotie die het Depot overigens niet meer nodig heeft, want het is een groot publiekssucces. In het eerste jaar na de opening in november 2021 trok het honderdduizend bezoekers meer dan de verwachte honderdvijftigduizend. Dat het Depot in de volksmond inmiddels De Pot heet, laat zien dat het is doorgedrongen tot brede lagen van de bevolking.

Het succesverhaal van het Depot staat in schril contrast met de treurnis rond de verbouwing van het museum Boijmans. In 2019 ging het dicht voor een grondige, ruim 220 miljoen euro kostende renovatie, die zeven jaar zou duren. Inmiddels is duidelijk dat de verbouwing minimaal tien jaar gaat duren. Ook stijgen de kosten met 35 á 70 miljoen. Wie dacht dat de verbouwing van het Rijksmuseum uniek was qua tijdsduur heeft buiten de Rotterdamse museumwerkelijkheid gerekend. Nieuwe klus voor Oeke Hoogendijk? Sjarel Ex zal de opening van het gerenoveerde museum in elk geval niet meer als directeur meemaken: met het succes van het Depot op zijn cv stapte hij eind vorig jaar op bij Boijmans.

DEPOT – Reflecting Boijmans is op 22 en 23 april te zien in LantarenVenster, Rotterdam en binnenkort in meer filmtheaters en op Picl.