Focus: De ongrijpbare Monica Vitti

Actrice Monica Vitti dankte haar doorbraak aan Michelangelo Antonioni’s L’avventura. Maar we kunnen het ook omdraaien: Antonioni had geluk dat Vitti in deze film speelde. Lab111 toont onder de geestige titel Veni Vidi Vitti de vier films die de dit jaar op negentigjarige leeftijd overleden actrice met Antonioni maakte.

Een goede manier om vast te stellen hoe groot het aandeel van een acteur of actrice aan een film is proberen voor stellen hoe die er met een andere speler zou hebben uitgezien. Dat is met L’avventura (1960), La notte (1961), L’eclisse (1962) en Il deserto rosso (1964) de vier Antonioni-films met de in 1931 in Rome geboren Monica Vitti, een hopeloze onderneming. Het lukt gewoonweg niet om Vitti uit het beeld te poetsen. Het zegt alles over de kracht van haar acteren, beter gezegd: haar présence.

Vitti is één van die zeldzame actrices naar wie je kunt blijven kijken, omdat ze een mysterieus geheim lijkt te verbergen. In de films van Antonioni is ze een wandelende puzzel, aan het einde nog even raadselachtig als aan het begin. Een totaal ander type actrice dan haar Italiaanse generatiegenoot Sophia Loren of de twintig jaar oudere Anna Magnani.  Deze actrices speelden expressieve personages, die van zich afbijten, in woede en vreugde kunnen exploderen en levenslust uitstralen.

Vitti’s personages in de films van Antonioni zijn het omgekeerde: naar binnen gekeerde vrouwen, die niet weten waarom ze ongelukkig zijn. Zonder  dat ze dat gevoel kunnen benoemen, zijn ze vervreemd van zichzelf en hun omgeving. Vitti’s personages dolen door het leven en durven in de liefde niet te kiezen. Ze voelt zich bij hem een vreemde, zegt haar personage in L’eclisse tegen een man (Alain Delon) met wie het best iets zou kunnen worden. Dat ze niet weet wat ze wil – een eerdere relatie zagen we op de klippen lopen – zag Antonioni als symptomatisch voor wat ruim een halve eeuw geleden ‘de moderniteit’ werd genoemd. Men maakte zich zorgen over het verlies van (religieuze) tradities en zag moderne ontwikkelingen sneller gaan dan mensen mentaal konden bijbenen. In de woorden van Antonioni, die niets met religie had: “Alle personages in mijn films vechten met deze problemen, ze hebben behoefte aan vrijheid, proberen een manier te vinden om zich los te snijden, maar falen om zich van hun geweten te bevrijden – een gevoel van zonde, die hele trukendoos.” Anders gezegd: “We leven in een maatschappij die ons dwingt om deze concepten te gebruiken, maar we weten niet langer wat ze betekenen.”

Vitti’s personages drukken deze chaotische verwarring perfect uit. Maar niet op de traditionele filmmanier van neurotische vrouwen, die van de ondergang gered worden door prinsen op een wit paard. Vitti’s personages in Antonioni’s films zijn geen hulpeloze vrouwen die wachten op een mannelijke held, maar vrouwen die in elk geval weten wat ze niet willen. Zoals het personage in L’eclisse, dat nadrukkelijk tegen de man die op haar valt, zegt dat ze geen behoefte heeft aan een huwelijk. Ook bepaalt zij en niet hij wat er seksueel tussen hen gebeurt. Naast de filmstijl – lange takes die meer om sfeer dan om een strakke plot draaien – is dat de reden waarom Antonioni’s films met Vitti totaal niet gedateerd ogen.

Wie dat (nog eens) met eigen ogen wil zien moet de hommagen Veni Vidi Vitti in Lab111 niet overslaan. Te zien zijn de vier films die Vitti met Antonioni maakte. In L’avventura is haar personage Claudia op een cruisevakantie met het bevriende jonge stel Anna en Sandro. Als Anna spoorloos verdwijnt, ondernemen Claudia en Sandro een hopeloze zoektocht naar haar. Maar hoe graag willen ze haar vinden als ze tijdens de zoektocht verliefd worden op elkaar? De film werd op het filmfestival in Cannes uitgejoeld, maar won er wel de juryprijs, waarna Antonioni en Vitti furore maakte in de internationale artcinema.

La notte gaat over een getrouwd stel bij wie de liefde gedoofd is. De relationele ellende komt tot een climax als een wederzijdse vriend van hen doodziek is. Dat raakt de vrouw (Jeanne Moreau) diep, maar haar man (Marcello Mastroianni) blijft er emotieloos onder. Op een feest dolen beiden los van elkaar rond en flirt hij met een door Vitti gespeeld personage. Of een laatste wanhoopspoging van het stel om hun relatie te redden succes heeft mag de kijker beoordelen.

L’eclisse was na L’avventura en La notte het slotdeel van Antonioni’s trilogie over vervreemding, eenzaamheid en verwarring. Vitti, die ongeveer in alle scènes in beeld is, speelt een vrouw die na het opbreken van haar relatie met een architect bevriend raakt met een beurshandelaar. Een liefdesrelatie hangt in de lucht, maar zij, en misschien ook hij, zijn niet in staat om zich emotioneel te binden.

In Il deserto rosso speelt Vitti een manisch-depressieve vrouw, van wie haar echtgenoot niets begrijpt. Dat ze zich in de armen van een minnaar stort, lost niets op. De film oogt als een casestudy van een psychisch zieke vrouw, maar graaft dieper. Hij roept nadrukkelijk de vraag op wat de vrouw uit het lood heeft geslagen. De film, zoals ook de andere drie films met Vitti, geeft het antwoord: kille moderniteit, materialisme, geestelijke armoede en vervreemding maken het leven tot een woestenij. Helaas niets aan actualiteit ingeboet.

Veni Vidi Vitti | 21 mei t/m 18 juni | Lab111, Amsterdam