Focus: Honderdste geboortejaar Louis van Gasteren

Honderd jaar geleden werd de zes jaar geleden overleden Louis van Gasteren geboren. Een inspirerende filmmaker die niet in de vergetelheid moet raken, want hij had altijd de vinger aan de pols van de tijd. Op Eye Film Player zijn tien films van hem te zien. Begin volgend jaar komen er nog zes bij.

Op het juiste moment met een camera op de goede plek zijn, is een kunst die Louis van Gasteren als geen ander beheerste. Een voorbeeld. In maart 1966 opende Jan Wolkers in Amsterdam een fototentoonstelling over het politieoptreden bij de rellen een paar weken eerder tijdens het huwelijk van Beatrix en Claus. Na de opening sloeg de politie er voor het gebouw waarin de tentoonstelling was ook weer stevig op los. Louis van Gasteren en cameraman Theo Hogers stonden erbij en legden vast hoe vier politieagenten een jongen in elkaar trapten en aftuigden met een gummiknuppel. Later bleek dat de jongen, een student, alleen maar even zijn fiets wilde pakken.

De filmkeuring verbood het elf minuten durende Omdat mijn fiets daar stond, omdat ‘door de wijze van samenstellen van bewegende en stilstaande beelden – door herhaalde vertraagde reproductie van het filmmateriaal – niet de werkelijkheid wordt weergegeven.’ Over de lachwekkende formulering zal lang zijn nagedacht, maar Van Gasteren was vast blij met het verbod, dat hem een stortvloed aan publiciteit opleverde.

De filmmaker genoot ervan om in de belangstelling te staan. Met tomeloze energie legde hij de vinger aan de pols van de tijdgeest. Niet alleen in Nederland, want van Gasterens belangstelling beperkte zich niet tot de landsgrenzen. De wereld was zijn domein. Daarin was hij de tegenpool van tijdgenoot Bert Haanstra, die met nostalgische blik Nederland portretteerde.

Als Van Gasteren al omkeek naar het verleden, zag hij geen nostalgie, maar pijn. Zoals in zijn baanbrekende documentaire Begrijpt u nu waarom ik huil? (1969), waarin psychiater Jan Bastiaans een nazikampoverlevende LSD toedient om zijn traumatische herinneringen te activeren. De film leidde tot controversiële reacties. Overschreed Bastiaans therapeutische grenzen of was hij een weldoener die een nieuwe behandelmethode had gevonden om het leed van getraumatiseerde mensen te verlichten?

Begrijpt u nu waarom ik huil? en Omdat mijn fiets daar stond zijn te zien op Eye Film Player. Daarop zijn ook te zien Railplan 68 en Een nieuw dorp op nieuw land. Beide films zijn uit Van Gasterens begintijd, de jaren vijftig, en stralen het optimisme van de wederopbouw uit. Dat Van Gasteren ook de wereldcinema goed kende, bewees hij met de korte dialoogloze dramafilm Het huis (1961), dat geïnspireerd op Alain Resnais’ Hiroshima mon amour laat zien wat zich tussen 1900 en 1950 aan lief en leed afspeelt in een kapitale villa in Bloemendaal.

Hoewel Van Gasteren als veertiger eigenlijk aan de oude kant was voor het verzet van de naoorlogse generatie tegen de verstarde maatschappelijke verhoudingen, voelde hij zich uitstekend thuis bij de tegencultuur van de jaren zestig. Met de driedelige serie Allemaal rebellen schetste hij in 1983 de geschiedenis vanaf de jaren vijftig van de rebellerende jonge generatie. Het eerste deel is op Eye Film Player te zien. Maar Van Gasteren was niet blind voor de ontsporingen van de tegencultuur. Eveneens in 1983 toonde hij met Hans, het leven voor de dood de achterkant van de vrolijke vrijgevochten sixties. De documentaire schetst aan de hand van de vroegtijdige dood van componist Hans van Sweeden een ontluisterend beeld van de ravage die seks, drugs en rock ’n roll ook hadden aangericht in de jaren zestig. De film, die een Gouden Kalf voor beste documentaire won, was het hoogtepunt in Van Gasterens oeuvre. Helaas (nog) niet te zien op Eye Film Player.

Wel te zien is Nema aviona za Zagreb (‘Geen vliegtuig naar Zagreb’), Van Gasteren 66e (!), en laatste, film uit 2012. Nema aviona za Zagreb is samengesteld uit opnames die Van Gasteren tussen 1964 en 1969 van zichzelf in zijn werk en zijn gezin maakte. Toen zijn huwelijk in 1969 op de klippen liep, borg hij het materiaal op, maar ruim veertig jaar later maakte hij er zijn filmtestament van. In de film prijst hij zich gelukkig dat hij de jaren zestig heeft meegemaakt, waarin ‘alles kon’. Zoals LSD, waarover Van Gasteren beweert dat dit hem gered heeft. Zonder LSD zou hij net als zijn moeder en opa zelfmoord hebben gepleegd, weet hij zeker.

Het is een typerende opmerking, want Van Gasteren was geen man van enerzijds anderzijds en misschien, maar van opvattingen in kapitale hoofdletters. Het maakte hem niet bij iedereen geliefd, maar leverde een rijk oeuvre op, dat door de scherpe vastlegging van de tijdgeest onverminderd boeiend en inspirerend is.

Louis van Gasteren | Eye Film Player | vanaf 22 november