Focus: Angst in de jaren vijftig

Invasion of the Body Snatchers

Elk tijdperk heeft zijn eigen angsten. Wij zijn bang voor een viruspandemie, in de jaren vijftig waren er andere angsten, met communisme voorop. Hollywood wist er wel raad mee. Rialto vertoont deze zomer onder de titel Fear in the Fifties! acht klassieke Amerikaanse angstfilms. Welkom in de wereld van moordlustige buitenaardse wezens, sluwe communisten en levensgevaarlijke wetenschap.

In de jaren vijftig nam de communistenangst in Amerika hysterische proporties aan. Het leidde tot propagandafilms, die de verschrikkingen van het (Russische) communisme breed uitmaten, maar ook tot films waarin het Russische gevaar met metaforisch werd verbeeld. Hét klassieke voorbeeld is Don Siegels Invasion of the Body Snatchers (1956). De openingsfilm van Rialto’s programma Fear in the Fifties! is ogenschijnlijk een scifi-griezelfilm, waarin buitenaardse peulen mensen kopiëren waarna de kopie het origineel vervangt. Het maffe verhaaltje wordt sinds jaar en dag door filmwetenschappers gezien als metafoor voor communistenangst in de jaren vijftig. Waren communisten ook niet een onzichtbare vijand, die de menselijke geest wilden overnemen? Regisseur Don Siegel heeft deze interpretatie van zijn film altijd ontkend, maar dat wil niet zeggen dat hij niet klopt, want er bestaat ook nog zoiets als een collectief onderbewuste.

Forbidden Planet (Fred. M. Wilcox, 1956) speelt in op de angst voor buitenaardse beschavingen. Als twintig jaar nadat er nooit meer iets is vernomen van een ruimtemissie naar een planeet een nieuwe missie gaat uitzoeken wat er is gebeurd, stuiten ze op de verre planeet op dodelijke, onzichtbare krachten. In Creature from the Black Lagoon (Jack Arnold, 1954) vinden wetenschappers in de Amazonerivier een wezen waarvan ze vermoeden dat het de evolutionaire link tussen water- en landdieren is. Het wordt minder leuk als het wezen een monster blijkt met erotische gevoelens voor een van de expeditieleden. Drie keer raden hoe het met dit watermonster afloopt. Guillermo del Toro liet zich door de film inspireren voor zijn drie jaar geleden met vier Oscars bekroonde The Shape of Water, maar draaide de strekking van de film om: het waterwezen is niet monsterlijk, maar de doortrapte, sluwe wetenschappers die er experimenten mee uithalen.

House of Wax (André De Toth, 1953) is een griezelfilm, waarin in een museum iets akeligs aan de hand is met wassenbeeldentableaux van historische moorden. Er vallen onverklaarbare doden, maar wat gebeurt er met de lijken? Waar zijn ze gebleven? Anders dan bij de remake uit 2005 (door Jaume Collet-Serra) is het fijn griezelen bij het inventieve origineel. Dat geldt ook voor The War of the Worlds (Byron Haskin, 1953), de verfilming van H.G. Wells’ klassieker over mensenhatende marsmannetjes die op aarde zijn geland. Orson Welles maakte er eerder, in 1938, een legendarisch radiohoorspel van. Daarbij wil de mythe dat duizenden Amerikanen tijdens de uitzending in angst de straat op renden, omdat zij dachten dat er echt marsmannetjes waren geland. Schijnt niet waar te zijn. Jammer, want het is een mooi verhaal.

The Incredible Shrinking Man

In Them! (Gordon Douglas, 1954) draait het niet om denkbeeldige angst, maar om de gevaren van de atoombom. De FBI treft in een woestijn in New Mexico, waar eerder atoomproeven zijn gehouden, gemuteerde mieren aan, die er door de radioactieve straling niet kleiner en zeker niet vredelievender op zijn geworden.  De mieren in Them! zijn gemuteerd tot reusachtige mieren, maar andersom kan ook: In The Incredible Shrinking Man (Jack Arnold, 1957) krimpt een man. Niet een beetje maar gigantisch, zodat alles in zijn omgeving (katten!) een gevaar op leven en dood voor hem wordt. Achter de oppervlakte gaat de film over masculiniteit: wat blijft er over van traditionele mannelijkheid als een man verandert in Klein Duimpje?

The Tingler

Fear in the Fifties! besluit met The Tingler (William Castle, 1959). Misschien de onbekendste film in het programma, maar wel een fijne psychologische: in ieder mens leeft een parasiet die zich voedt met angstemoties. Hard schreeuwen helpt, want daar houdt de parasiet niet van. Dat is lastig als je doofstom bent, zoals de vrouw van een bioscoopeigenaar in de film. In 1959 werd het publiek in de promocamapagne van The Tingler opgeroepen om in de zaal angsten van zich af te schreeuwen. Misschien geen gek idee om dat nu weer te doen.


Fear in the Fifties!, 10 juli t/m 28 september, Rialto Amsterdam, rialtofilm.nl.