IDFA 2025: Dead Angle – Institutions

IDFA’s jaarlijkse Dead Angle-programma staat in het teken van instituties: de pilaren van de democratie. Ze stonden stevig, maar onverzettelijk zijn ze niet.

Op 22 februari 1990 stond Václav Havel voor het Amerikaanse Congres. Hij was toen net drie maanden president van de nieuwe democratie Tsjecho-Slowakije. “Zolang als mensen mensen zullen zijn, zal democratie een ideaal blijven. We kunnen democratie benaderen zoals we de horizon benaderen, iets wat we nooit helemaal zullen bereiken.”

IDFA’s jaarlijks terugkerende programma Dead Angle denkt deze editie na over instituties. Twintig films, verzameld door programmeur Joost Daamen, reflecteren erop vanuit verschillende ideeën, tegenstrijdigheden en idealen, zoals vrijheid en gelijkheid, of de obstakels die overwonnen moeten worden om ze goed te laten functioneren.

In een tijd waarin vrijheid in het Westen vanzelfsprekend was, namen we instituten voor lief. Universiteiten, ziekenhuizen, omroepen, scholen; ze waren er gewoon en vaak kon er best het een en ander aan verbeterd worden. Hoe beter instituten functioneren in een samenleving, hoe minder ze opvallen.

In de afgelopen tien jaar zijn instituties door een luidruchtige minderheid enorm gepolitiseerd. En daarmee de idealen die ze belichamen. In Hongarije is de vrije pers aangevallen en kwamen media in handen van politieke vrienden van het regime. Hetzelfde vindt nu op grote schaal plaats in de Verenigde Staten, waar ook toegang tot zorg en onderwijs, onafhankelijke rechtspraak en vrije verkiezingen onder grote druk staan. Dat kan na de verkiezingen van 29 oktober 2025 ook in Nederland gebeuren. Er is dus veel reden voor IDFA om de instituties waar we onze samenleving omheen hebben gebouwd van dichterbij te bekijken.

Een van die momenten in de geschiedenis waarop het helemaal verkeerd liep, is de militaire dictatuur van het regime-Videla in Argentinië van 1974 tot 1983. Zo’n dertigduizend mensen werden vermoord, waarvan velen spoorloos verdwenen; er werd op grote schaal gemarteld. Een periode waarvan de horror vanzelfsprekend door de huidige populistische president Milei gerelativeerd wordt.

Toen de democratie weer enigszins overeind stond, werd in 1985 een grote rechtszaak gehouden tegen de leiders van de militaire junta. Het drie uur durende The Trial uit 2023 is daar een verslag van. Een van de auteurs van het rapport Nunca más (‘Nooit meer’) verklaart tegenover de rechter: “Staatsterrorisme is extreem ernstig en het verbaast me dat ik dit hardop moet uitspreken. Omdat mensen in dat geval geen enkele bescherming van instituten meer hebben.” Het sadisme van de daders is ook in de rechtszaal te zien: wanneer een van hun advocaten een kulverhaal afsteekt om de openbaar aanklager te beschadigen, zie je ze heimelijk lachen. Toch is die hele rechtszaak, maar ook The Trial als een manifestatie van het nationale geheugen, een enorme overwinning voor de democratie. Een systeem dat men trachtte te vernietigen, krabbelde weer overeind en berechtte de moordenaars met het wetboek in de hand.

Endorfinen
Er is weinig mooiers dan zien hoe bij jonge mensen het denken verruimd wordt. De hersenen zijn, net als het huis in Mark Z. Danielewski’s veelgeprezen roman Het kaartenhuis (2000), aan de binnenkant altijd al oneindig veel groter dan aan de buitenkant, maar van veel kamers in dat huis moeten wel eerst de deuren geopend worden. Dat kan op allerlei manieren, maar goed en ruimdenkend onderwijs is er absoluut een van.

In de korte documentaire Lessons from a Calf (1991) van Hirokazu Kore-eda gaat de filmmaker langs bij schoolkinderen die in 1986 klassikaal de verantwoordelijkheid voor een kalf hadden gekregen. Het was een experiment: negen maanden lang begon en eindigde elke schooldag met het zorgen voor het dier. Taken werden verdeeld, discussies over de voortgang werden gevoerd, endorfinen werden aangemaakt. Het bleek dat het experiment, dat door heel Japan aandacht kreeg, in de jaren erna sterk bijdroeg aan de emotionele groei van de kinderen.

In Claire Simons Writing Life – Annie Ernaux Through the Eyes of High School Students (2025) bespreken tieners op de middelbare school gezamenlijk de boeken van de Franse Nobelprijs-winnaar Annie Ernaux. Iets wat, als je de inhoud van de boeken kent, waarschijnlijk alleen in Frankrijk mogelijk is. Gezien de mufzure rechtse lucht die op het moment in Nederland hangt, zou de hysterie ook hier opsteken. In de film bespreken jongens en meiden klassikaal het perspectief van de boeken: wat bedoelt Ernaux precies als ze beschrijft hoe ze zich door een jongen op wie ze verliefd is wil laten pakken? Gaat dat over onderdanigheid en volgzaamheid of over lust en vrijheid?

Nu we hebben gezien hoe gemakkelijk het Trump-regime de Amerikaanse universiteiten in 2025 het zwijgen op kon leggen, zijn sommige bestuursvergaderingen in Frederick Wisemans At Berkeley (2013) pijnlijk om aan te zien. Zo’n enorme traditie van onafhankelijk denken, zoveel intelligentie. Toch ging onlangs zelfs Harvard door de knieën, al moet gezegd dat een aantal universiteiten zich inmiddels herpakt hebben. Hoe dan ook staat het onderwijs onder grote druk. Niet alleen vanwege het dreigen met politiek-ideologisch gemotiveerde bezuinigingen: uit recent onderzoek over het jaar 2023-2024 blijkt dat op scholen in de VS meer dan vierduizend boeken zijn verboden.

At Berkeley geeft een caleidoscopische indruk van de sociale en intellectuele ambities van deze gerenommeerde universiteit en de uitdaging om die te waarborgen in een periode waarin het financieringsmodel steeds meer verschuift richting publiek-private samenwerkingen. Maar de actualiteit werpt een enorme schaduw over alles wat je in de film ziet. Omdat je weet dat de gesprekken die daar op dit moment worden gevoerd, veel heftiger zijn.

Ideaal
Allemaal instituten die feilbaar zijn in hoe ze hun ambities proberen te realiseren. Het mooie is – en daar hoor je de slopers van de democratie natuurlijk nooit over – dat ze die feilbaarheid erkennen. De school in Kore-eda’s documentaire nodigt alle ouders uit om mee te kijken. In La maison de la radio (2013) laat Nicolas Philibert zien dat de medewerkers van publieke zender Radio France elkaar voortdurend langs de strengste meetlat leggen. En Democracy (2015) volgt meer dan twee jaar lang het complexe proces in Brussel om tot nieuwe privacywetgeving te komen. Juist de voortdurende onderhandelingen tussen politici en bedrijfsleven, die zo makkelijk weg te zetten zijn als bureaucratisch en onoverzichtelijk, zijn de essentie van de democratie. De meeste inwoners van de EU hebben geen flauw idee hoezeer de inzet van een groep politici hun persoonlijke data op dit moment beschermt. Het toelaten van documentairefilmers is natuurlijk op zichzelf ook al een vorm van reflectie en een manier om jezelf te bevragen.

Om terug te komen bij La maison de la radio: die is een genot om naar te kijken. De film volgt een dag lang het leven op de verschillende redacties en in studio’s van de zender. We zien fragmenten van cultuur-, nieuws- en sportprogramma’s. Een kakofonie van stemmen die samen van allerlei kanten de rijkdom van de Franse samenleving presenteren, ook al is dit nog maar een fractie van alles wat zich buiten de muren van het ‘huis van de radio’ afspeelt. Dat is wat democratie is: een plek waar een veelheid aan stemmen te horen is. Deze instituten, die altijd beter kunnen, zijn de pilaren van dat ideaal.

Dead Angle: Institutions geeft een gemêleerde impressie van die ‘huizen’ van de samenleving. De huizen waarin de democratie woont. Ze zijn relatief makkelijk af te breken – geef geen geld meer aan een radiozender, bezuinig op onderwijs en gezondheidszorg – maar moeilijk weer op te bouwen.

IDFA 2025 vindt plaats van 13 t/m 23 november 2025 in Amsterdam, met onder meer het programma Dead Angles: Institutions.