Retrospectief Nicolas Roeg

Traditionele vertelwijzen vernietigen en cinema omtoveren tot een zintuigelijke ervaring “helpt de puzzel van het leven oplossen”, vond Nicolas Roeg. Tijdens Film Fest Gent is een retrospectief te zien van zijn labyrintisch oeuvre.

“Je moet films voor de toekomst maken, dan volgt het publiek je ooit wel”, schrijft de Britse filmmaker Nicolas Roeg (1928-2018) in zijn bundel herinneringen en bespiegelingen The World Is Ever Changing. Maar klopt dat eigenlijk wel?

Film Fest Gent presenteert van 8 tot 19 oktober 2025 een selectie van Roegs films onder de titel ‘Fractured Visions: A Nicolas Roeg Retrospective’. Waarin enkele sleutelfilms van de mad poet eindelijk weer te zien zijn waar ze thuishoren: de bioscoop.

Doordat Roeg geen traditionele verhalenverteller was en cinema zag als een zintuigelijke ervaring bleef hij lang een outsider, met films die bij release steevast ‘vreemd’ werden genoemd. Zo orakelde Time Out: “Er is bizar, en dan is er Bad Timing (1980)”, en zag Roger Ebert The Man Who Fell To Earth (1976) als “een verzameling schetsen voor een meer afgeronde film die nooit gemaakt is”.

Ook het imago van eigenzinnigheid bleef kleven. Voor hij als regisseur debuteerde, stond Roeg achter de camera. Zijn werk werd bejubeld door Roger Corman en John Schlesinger, maar Roeg botste met filmregisseurs die, zoals François Truffaut (Fahrenheit 451, 1966), geen sterke persoonlijkheid naast zich duldden.

Nog moeilijker kreeg Roeg het als regisseur. Het duurde twee jaar voor Warner zijn psychedelische mix van seks en geweld Performance (1970) uitbracht. De Britse filmcensuur struikelde over de expliciete vrijscènes in Don’t Look Now (1973). De slotscène van The Man Who Fell to Earth werd in de VS verwijderd. Er werd driftig gesneden in Eureka (1983) en zowel bij Insignificance (1985), Castaway (1986), Track 29 (1988) als Cold Heaven (1991) schommelden de reacties tussen onbegrip en onverschilligheid. Alleen het visuele gedicht Walkabout (1971) en de guitige Roald Dahl-adaptatie The Witches (1990) riepen geen aversie op. Roegs reputatie als dissidente filmmaker zorgde voor een gespannen relatie met producenten die hem na sombere films als Two Deaths (1995) en Puffball (2007) definitief links lieten liggen. Het verbaasde de filmmaker niet: “Ik heb nooit het gevoel gehad dat ik ooit nog een film zou maken”, lezen we in The World Is Ever Changing.

Het boek is een mijmering over een liefde die leidde “tot een allesverslindende betovering: de cinema” en geeft context aan een oeuvre dat vol zit met tijdsprongen, fragmentatie, identiteitsverwarring en visuele bravoure. Te beginnen met het leesadvies: “Het geheugen kent geen continuïteit, dus wees zo vrij dit in willekeurige volgorde te lezen.” Verder stipt Roeg aan dat “film niet door taal, maar door het beeld wordt gedreven” en de kunstvorm een magische en mysterieuze combinatie van werkelijkheid, kunst, wetenschap en het bovennatuurlijke is die “helpt om de puzzel van het leven op te lossen”. Films maken zag hij als het bereiden van een soep. Alle medewerkers voegen iets toe, maar “the taster of the soup is the director”.

De filmmaker als chefkok. En Roeg was een kok die volgens tijdgenoten graag in de soep spuugde. Z’n films zijn voor de kijker vaak een beproeving, doordat ze breken met traditionele vertelstructuren en het idee dat montage onzichtbaar moet zijn. Waar de klassieke narratieve aanpak de kijker elk element in een vertelling wil laten begrijpen en suggereert dat het leven eenvoudig en overzichtelijk is, prikt Roeg door die illusie heen door op allerlei manieren te laten zien dat er geen absolute waarheid bestaat.

Niet toevallig worden onthullingen zoals bekentenissen tijdens een ondervraging (Bad Timing) en een rechtszaak (Eureka) op een cruciaal moment onderbroken. In plaats van een ordelijk opbouw van de plot, bombardeert Roeg de kijker met beelden zonder duiding en tijdsprongen zonder toelichting (de zogenoemde ‘elliptische vertelling’). Zo gaat Eureka van het midden naar het einde van het leven van de protagonist en zijn flashes in Don’t Look Now en Bad Timing verbonden met de emotionele, mentale toestand van personages.

Het maakt zijn films minder makkelijk te doorgronden. Roegs associatieve stijl prikkelt onze fantasie. Elke film is een trip met één doel: de kijker uit die suggestie van objectieve realiteit halen en laten belanden in een subjectieve, irrationele wereld. Waar “niets is wat het lijkt”, zoals een rouwende Donald Sutherland vaststelt in het Venetiaanse labyrint van Don’t Look Now. Een psychodrama met occulte gebeurtenissen dat om onmacht en ontreddering draait.

Bloed en vuur
In Roegs universum zijn personages altijd vreemdelingen in een vreemd land: verdwaalde en ontwortelde individuen op zoek naar houvast en zingeving. De als cinematograaf en editor opgeleide filmmaker vergroot die verwarring visueel uit via fotografie (deep focus-opnamen, lichtcontrasten, expressief kleurgebruik) en montage. Vrije associatie van beelden (Performance is één lange visuele trip) en het simultaan tonen van gebeurtenissen door parallelmontage (rode vlekken in Don’t Look Now en een magische steen in Eureka verbinden shots) werden vertrouwde middelen met als doel de kijker een puur zintuigelijke ervaring te geven.

The Man Who Fell to Earth, het verhaal van een buitenaardse bezoeker die rijkdom vergaart dankzij zijn technologische voorsprong maar eenzaam blijft in een vijandige wereld, leunt op een gefragmenteerde vertelstructuur, parallelmontage, visionaire beelden en contrasterende popmuziek. Roeg elimineert elke tijdsindicatie en wil het vertrouwde op nieuwe wijze laten zien door klassieke overgangen te verwijderen, flashforwards en flashbacks te mixen, de camera te bewegen en beelden terug te spoelen. Vervreemdingseffecten tonen hoe absurd en verstoord de normale wereld is.

De door David Bowie vertolkte buitenaardse gast probeert de beschaving op aarde te begrijpen door televisie te kijken. Maar hoe meer schermen Newton aanschaft en hoe langer hij kijkt, hoe minder hij begrijpt en hoe suffer hij wordt.

Het einde van de avonturier Jack McCann in Eureka is nog brutaler. Een orgie van bloed en vuur. McCann tekent zijn eigen doodvonnis door zijn zoektocht naar extase, zijn persoonlijk goud, op te geven. “Ooit had ik het allemaal, nu heb ik enkel alles.” Rijkdom versus een rijk leven. Een teken dat het oeuvre van de cineast die zichzelf niet als een politiek filmer beschouwde toch een maatschappijkritische onderstroom bevat. Zeker The Man Who Fell to Earth oogt actueel door verwijzingen naar brainwashing, de macht van grote bedrijven en ecologische rampen.

Bevrijdend rebels
Het sterkst blijft Roegs meesterwerk Bad Timing, een bijtende kritiek op het patriarchaat. Roeg pionierde in het filmisch ontleden van de male gaze via het tragische verhaal van Milena Flaherty (gespeeld door Roegs toenmalige echtgenoot Theresa Russell) en haar amour fou. Ogenschijnlijk gaat het om een politieonderzoek waarin inspecteur Netusil (Harvey Keitel) haar vriend Alex Linden (Art Garfunkel) verhoort, nadat Milena zwaargewond is aangetroffen. Maar de echte focus van de film ligt bij de dynamiek van het stel en de male gaze.

Linden blijkt een perverse psychoanalist die vrouwen wil conformeren aan zijn vrouwbeeld. Arrogantie, jaloezie, machtsmisbruik en seksuele chantage gaan daarbij samen. Roeg maakt duidelijk dat de verhouding tussen Alex en Milena niet los kan worden gezien van de patriarchale machtsstructuren. De kijker is mannelijk, de vrouw een (lust)object, het bekekene. Tweemaal gebruikt Roeg crosscutting om dat te benadrukken: een gepassioneerde vrijscène wordt versneden met Milena’s gruwelijke operatie en een politieverhoor wordt versneden met de verkrachting van de op dat moment comateuze Milena.

Bad Timing is naast een genadeloos anti-patriarchale film ook een eerbetoon aan vrouwen en een poging de mannelijke blik in film te ontmantelen. Symbolisch is een nachtclubscène waarin we Linden als voyeur zien genieten van de sensueel in een net rollende stripteasedanser. Tot Milena het ‘spektakel’ onderbreekt door haar handen voor zijn ogen te brengen. Tegelijk draait Roeg de camera weg. De male gaze van zowel de protagonist als de film worden geblokt. Het laat zien hoe resoluut bevrijdend rebels Roegs zintuiglijke cinema was. En blijft.

---

Fractured Visions: A Nicolas Roeg Retrospective | 8 t/m 19 oktober 2025 | Film Fest Gent