Focus: Zeman aan de IJssel

Iedere filmliefhebber kent het werk van Terry Gilliam, Wes Anderson en Tim Burton, maar dat deze filmfantasten schatplichtig zijn aan de Tsjechische filmer Karel Zeman (1910-1989) is nauwelijks bekend. Luxor Theater in Zutphen presenteert voor het eerst in Nederland een retrospectief van de Tsjechische Georges Méliès. Onder de titel Zeman aan de IJssel – De magische avonturenfilms van Karel Zeman zijn van 16 juli t/m 31 augustus vijf films te zien.

“Ik heb het nog nooit gedaan dus ik denk dat ik het wel kan”, is een gevleugelde uitspraak, onterecht toegeschreven aan Pipi Langkous. Hij is naadloos van toepassing op Karel Zeman. Zonder filmopleiding ontwikkelde de Tsjech zich tot een fantastische filmmaker, die animatie combineerde met live-action. Oneerbiedig gezegd was hij een briljante knutselaar, maar wie beter weet ziet een nieuwsgierige, originele en vernieuwende filmmaker, die zich door zijn ongebreidelde verbeelding liet inspireren.

Dat Zeman filmmaker zou worden lag niet voor de hand. De in 1910 in een Tsjechisch dorpje geboren Zeman kon weliswaar goed tekenen, maar zijn ouders wilden dat hij economie ging studeren. Dat deed hij, waarna hij in Frankrijk werk vond in een reclamestudio.

In 1936 keerde de twintiger terug naar Tsjechoslowakije. Bij de schoenfabriek Bata, die een eigen reclamestudio had, kon hij aan de slag als medewerker aan reclamefilms. Stapje voor stapje ontwikkelde de leergierige Zeman zich tot een zelfstandige filmmaker met als specialiteit de combinatie van poppenspel, live-action en animatie. Zijn talent bleef niet onopgemerkt, want in 1946 won hij met Vánočnísen (A Christmas Dream) de prijs voor beste korte film op het filmfestival in Cannes.

In de jaren erna maakte hij talrijke korte films, waarna hij in 1955 internationaal furore maakte met de lange film Casta do praveko (Reis naar de oertijd). De op het werk van Jules Verne geïnspireerde film was een megasucces. Hij werd verkocht aan 72 landen en draaide alleen al in New York in 96 zalen.

Casta do pravenko zou niet Zemans enige op de verhalen van Jules Verne geïnspireerde film blijven, want ook Vynález zkázy (Een duivelse uitvinding, 1958) en Ukradená vzducholod (Het gestolen luchtschip, 1966) zijn Verne-verfilmingen. De drie films zijn te zien in het retrospectief, dat daarnaast de films Baron Prásil (De wonderbaarlijke baron Munchhausen, 1962) en Na komete (Op de komeet, 1970) op het programma.

Na Na komete maakte Zeman geen lange film meer. De reden was in 1968 de Russische inval in Tsjechoslowakije, die de communistische hardliners terug aan de macht bracht. De zachtaardige Zeman, die sowieso nooit veel op had met de culturele en politieke elite in Praag, voelde er weinig voor om zich te onderwerpen aan de nieuwe politieke werkelijkheid, waarin communistische loyaliteit weer een voorwaarde was om te kunnen werken. Hij trok zich terug in zijn studio in zijn woonplaats Zlin. Daar voelde hij zich op zijn gemak en hij maakte er nog jarenlang lowbudget kortfilms. Net voor de Fluwelen Revolutie in 1989 stierf hij.

Al voor zijn dood was Zeman behoorlijk in de vergetelheid geraakt, wat raar is omdat hij veel filmmakers inspireerde en nog inspireert. Hoe groot Zemans invloed is, is te zien in de documentaire Film Adventurer: Karel Zeman (op Netflix). In de film komen onder andere Terry Gilliam en Tim Burton aan het woord. Gilliam, die Zemans films omschrijft als “naïef en ingenieus”, zegt dat hij veel gestolen heeft van Zemans films.

Hoe inventief Zeman te werk ging, is te zien in archiefopnamen. De film illustreert het ook met actuele beelden van een groep filmstudenten, die een paar scènes uit Zemans films reconstrueren en opnieuw filmen. Het stelt hen voor flinke uitdagingen, die nog eens laten zien hoe creatief Zeman was. Een geestige scène is die waarin acteurs die zestig jaar geleden in Het gestolen luchtschip jochies speelden, die in de prehistorie geconfronteerd worden met een mammoet, deze scène nu weer spelen.

Natuurlijk roept dat nostalgische gevoelens op, maar Zeman verdient meer dan nostalgie. Dat beseft men sinds een tijdje ook in Tsjechië, want in Praag opende in 2012 een aan hem gewijd museum de deuren. Mooi ook dat drie films van Zeman sinds 2020 bij het prestigieuze Engelse label Criterion op dvd/blu-ray verkrijgbaar zijn. Het laatste woord is aan Zeman: “Ik had maar één doel: de in miljoenen jaren door de natuur gecreëerde fantastische wereld laten zien. Film bood me die kans.”

Zeman aan de IJssel – De magische avonturenfilms van Karel Zeman | 16 juli t/m 31 augustus 2025 | Luxor Theater, Zutphen