Focus: Black Wave Cinema – Karpo Godina

Frankrijk had zijn Nouvelle Vague, maar minder bekend is dat in de jaren zestig in Joegoslavië ook rebellerende filmmakers opstonden tegen de oude garde. De stroming, die maar kort bestond, kreeg de geuzennaam Black Wave. De inmiddels tachtigjarige Karpo Godina speelde er een belangrijke rol in. Kriterion vertoont 11 en 12 oktober Black Wave-films van hem en andere makers. Godina is beide dagen aanwezig.

De Joeslavische Black Wave duurde maar een jaar of tien, grofweg van 1963 tot 1973. Maar het zorgde in die periode voor veel politieke commotie en drukte een onuitwisbaar stempel op de Joegoslavische cinema.

Dat politieke aspect is meteen het grote verschil met de Franse Nouvelle Vague. Natuurlijk: elke vezel van Jean-Luc Godard was in de jaren zestig politiek, maar de meeste andere makers in de Nouvelle Vague waren apolitiek. In Joegoslavië was dat anders, want daar maakte een flinke groep filmmakers in de jaren zestig sociaal en politiek kritische films.

Zij bekritiseerden het socialisme, dat veel beloofde en pretendeerde, maar veel niet waar maakte. Hun films toonden misstanden, zoals het bestaan van werk- en daklozen die officieel in het socialistische Joegoslavië niet bestonden. Filmmaker Zhelimir Žilnik toonde in het (korte) docudrama Crni film (1971) daklozen die hij in zijn huis had opgenomen als protest tegen het gebrek aan sociale voorzieningen.

Tot een woedekoliek bij autoriteiten leidde W.R. Mysteries of the Organism (1971) van Dušan Makaveev. Steen des aanstoots was niet alleen de seks in de komedie over propagandist voor vrije seks Wilhelm Reich, maar ook de kritiek op Stalin. President Josip Broz Tito had weliswaar gebroken met Stalin, maar was bang dat openlijke kritiek op de tiran ook op hem als leider zou kunnen neerslaan. De film werd verboden en was pas vijftien jaar later in Joegoslavië te zien.

De kritische filmbeweging moest sowieso worden gestopt, vonden veel autoriteiten. Een artikel van een partij-intellectueel in een partijkrant in 1969 las als een aankondiging van repressie. Het kon niet langer worden geduld dat films een beeld van Joegoslavië gaven als “een grote wc-pot”. De bobo noemde de kritische films een “zwarte golf”, die de kop moest worden ingedrukt. Filmmakers namen de term over als geuzennaam, maar de sfeer werd grimmig toen er filmmakers gearresteerd werden. Rond 1973 was het gedaan met de beweging en zetten partijgezinde filmers een Red Wave in. Daarin geen kritische films, maar lofzangen op het communistische Joegoslavië.

Filmmaker Karpo Godina, van Macedonisch-Sloveense afkomst, zal tijdens het retrospectief op 11 en 12 oktober in Kriterion ongetwijfeld dieper ingaan op de geschiedenis van de Black Wave. Hij was een belangrijk lid van de beweging, niet alleen als regisseur, maar vooral als cameraman voor films van onder ander Žilnik en Makaveev. Na de opheffing van de beweging mocht hij bijna tien jaar lang geen films maken. Het retrospectief in Kriterion vertoont vier korte films van hem uit de Black Wave-periode plus drie lange uit de decennia erna. Ook zijn twee films van andere makers te zien.

Het retrospectief opent met Karpotrotter (2013), een documentaire eerbetoon aan Godina van filmmaker Matjaz Ivanisin. Life of a Shock Force Worker (Bahrudin Cencik, 1972), waarvoor Godina het camerawerk deed, toont het harde leven van een Bosnische mijnwerker die door de autoriteiten geprezen wordt als een voorbeeldige socialistische arbeider. De speelfilm The Medusa Raft (Godina, 1980) schetst een beeld van een groep anarchistische kunstenaars in de jaren twintig in wat later Joegoslavië werd. In de speelfilm Artificial Paradise (Godina, 1990) ontmoet Fritz Lang in 1935 in Los Angeles een Sloveense amateurfilmer en maken zij samen een film. En in de satire Red Boogie (Godina, 1982) wordt een muziekgezelschap op tournee gestuurd naar het platteland, waar hun jazzmuziek niet in goede aarde valt bij de locale autoriteiten.

De vier korte films van Godina zijn Picnic on a Sunday (1968), The Gratinated Brain of Pupilija Ferkeverk (1970), Litany of Happy People (1971) en About the Art of Love or a Film with 14441 Frames (1972). Godina zei in een recent interview dit over deze films: “Met die korte films volgde ik de gebeurtenissen rond mij en sprak ik mij uit over waar ik achter stond. Bij de hervertoning ervan kunnen we zien dat sommige nog steeds zeer relevant zijn.” Wie het wil checken, weet waar ze naartoe moeten gaan.

Black Wave Cinema: Karpo Godina | 11 & 12 oktober, 2024 | Kriterion, Amstedam