Focus: Frans Zwartjes
Pentimento
"Ik ben gewoon iemand die filmt. Dat is verder niks bijzonders." Aldus Frans Zwartjes in de documentaire Frans Zwartjes, filmmaker die René Coelho in 1971 over hem maakte. Het citaat is veelzeggend, want Zwartjes, aan wie EYE ter gelegenheid van zijn negentigste verjaardag op 23 mei een programma wijdt, heeft een hekel aan filmpoeha.
Het mythologiseren van filmmakers en hun werk vindt hij kokette onzin. Frans Zwartjes, filmmaker toont de toen begin-veertiger Zwartjes als een nuchtere man die weet wat hij wil. Met realisme heeft hij niets ("De fotografische informatie vind ik de minst interessante kant van film"), want het gaat hem om iets anders. In zijn woorden: "Voor mezelf ervaar ik dat een filmbeeld een ander beeld overdraagt, los van de informatie. Daar loop ik nou warm voor, voor die informatie." Wat die informatie precies behelst, mag de kijker zelf uitzoeken want Zwartjes is geen filmmaker die je bij het handje neemt.
Zwartjes was in de jaren zeventig en tachtig niet alleen in het Nederlandse underground-circuit bekend, maar ook in het buitenland. Susan Sontag noemde hem ‘de belangrijkste experimentele filmmaker van zijn tijd’. Toegegeven: Sontag zat nooit om grote woorden verlegen, maar haar opmerking maakt duidelijk dat Zwartjes internationaal in beeld was. In Nederland wordt hij sinds mensenheugenis ‘de vader van de experimentele film’ genoemd. Dat klopt, als experimenteel niet wordt opgevat als gekunsteld, want dat is Zwartjes’ werk nu juist niet. Zijn films zijn niet het werk van een man die wekenlang puzzelt, schuurt en schaaft, maar van een ongebreidelde, soms duistere en vaak surrealistische verbeeldingskracht. Dat werd niet altijd goed begrepen. Zo vernietigden woedende feministen in 1979 kopieën van Pentimento, een groteske surrealistische verbeelding van geweld tussen de seksen. Zwartjes’ nuchterheid klinkt soms bijna koket ("Bij film heb je het probleem: wat komt er na wat, wat is wat en hoelang duurt dat: meer is het niet"), maar is het niet. Op 23 mei kunnen we dat vaststellen bij de vertoningen van Film II (zijn filmdebuut uit 1967 — met live begeleiding), Birds (1970), Toilet (1970), Behind Your Walls (1970), Spare Bedroom (1970) en How Did You Know I Was in Trouble (1995). Ook is Portret van Frans Zwartjes, een nieuwe korte film van Stanley Schtinter, te zien.