Marceline Loridan-Ivens (1928-2018)

Op 18 september 2018 is filmmaker, schrijver en activiste Marceline Loridan-Ivens in Parijs op negentigjarige leeftijd overleden. Zesentwintig jaar leefde ze aan de zijde van de Nederlandse filmmaker Joris Ivens (1898-1989) en het duurde lang voor er belangstelling kwam voor de vele overige jaren van haar leven.

Wanneer het echtpaar Ivens journalisten over de vloer had aan de Parijse rue des Saints Pères, wees Marceline Loridan-Ivens er graag op dat zij gezamenlijk voor de regie van hun toenmalige films tekenden, maar het hielp weinig. Terwijl met name hun laatste film Une histoire de vent (1988) overwegend als werk van haar mag worden beschouwd, aangezien Ivens een groot deel van de productietijd ziek op bed lag. Het is een film over Ivens zelf en de adoratie voor hem die eruit spreekt, komt niet alleen voort uit diens onmiskenbare ijdelheid, maar ook uit haar liefde.

Die liefde moet er na Ivens’ overlijden in 1989 ook toe hebben geleid dat ze het als haar belangrijkste levensopgave ging zien zijn artistieke nalatenschap en reputatie te vuur en te zwaard te verdedigen. Ivens was volgens hemzelf en zijn bewonderaars een vreselijk onrecht aangedaan door de Nederlandse regering. Voor Marceline Loridan-Ivens ging het grotendeels om gebeurtenissen van voor haar tijd, maar ze twijfelde geen moment en bond de strijd voor genoegdoening aan. Zo haalde ze alles bij elkaar enkele miljoenen aan Nederlandse subsidie binnen voor haar Ivensstichting.

Het echte onrecht was haarzelf aangedaan. Als zestienjarig Joods meisje werd ze door de nazi’s vanuit Frankrijk naar Auschwitz-Birkenau gedeporteerd. Daar was ze getuige van alle verschrikkingen van het vernietigingskamp. Omdat ze geschikt was om te werken, overleefde ze de Holocaust: ‘Ik had meegewerkt met de aanleg van de tweede spoorlijn, die regelrecht naar de gaskamers leidde, en naar het crematorium, waar niet lang geleden hun kinderen heen waren gestuurd. En ik ging nu hun kleren sorteren. (…) Ik was in dienst van de Dood.’

Haar eigen geschiedenis en het lot van de Joden werden eind jaren negentig de grote thema’s in haar publieke optreden. Vooral 9/11 maakte, zoals ze schreef, ‘alles duidelijk’. Opnieuw werden de Joden bedreigd, ditmaal door religieus fanatisme. In de jaren tachtig hadden Ivens en zij afstand genomen van Mao’s Culturele Revolutie, waarover ze eerder het epos Hoe Yukong de bergen verzette (1976) hadden gemaakt. Ze geneerden zich zodanig over dit werkstuk dat ze een langdurig vertoningsverbod uitvaardigden. In de loop der tijd verdween de rest van het geloof in het socialisme en Loridan-Ivens kwam tot een heel andere, uiterst pessimistische visie op de wereld.

Met La petite prairie aux bouleaux (De open plek tussen de berken, 2003), een integere semi-speelfilm met niemand minder dan Anouk Aimée in de hoofdrol, keerde ze terug naar Birkenau. Maar de meeste indruk erin maakten enkele overweldigende documentairebeelden. In 2008 publiceerde ze haar memoires onder de titel La vie balagan, waarin haar ervaringen als Joodse eveneens een sterke nadruk kregen. In 2015 kwam over haar oorlogservaringen het boek uit dat in Nederlandse vertaling En je kwam niet terug ging heten. Het was een brief aan haar in de kampen omgekomen vader en tevens het relaas van de ten hemel schreiende omstandigheden tijdens haar verblijf in Auschwitz-Birkenau. Herinneringen die nooit meer weg gingen.

Nog maar kort geleden volgde een roman over liefde na de kampen die alleen in het Frans te krijgen is (L’amour après, 2018). ‘Ik dacht met Joris dat het universalisme alles zou oplossen, maar [mijn vader] wist als zionist toen al dat het antisemitisme nooit zou verdwijnen’, zei ze in een interview met NRC Handelsblad. De groeiende Jodenhaat in Frankrijk, onderstreept door diverse grote aanslagen, maakte van Marceline Loridan-Ivens op hoge leeftijd nog een in Parijs alom bekend activiste tegen het antisemitisme. Ze sprak zich er, alleen of met anderen, veelvuldig over uit in de media.

Zich opzij laten zetten, daar was geen denken aan.

Hans Schoots is auteur van de Joris Ivens-biografie Gevaarlijk leven.