Mr. Turner (Mike Leigh over)

Hij heet de grootste Britse schilder uit de geschiedenis te zijn maar nooit voelde iemand de behoefte een portret te maken. Misschien omdat William Turner zo’n ver­schrikkelijke persoonlijkheid had. Mike Leigh deed het wel.

Door Ronald Rovers

Het was er nog niet. Dat was één reden voor Mike Leigh om een portret te maken van de ‘schilder van het licht’ William Turner, volgens sommigen de grootste Britse schilder die ooit geleefd heeft. Sowieso, zei Leigh in Cannes afgelopen mei, bestaan er weinig sterke films over kunstenaars. Robert Altmans Vincent & Theo was er een, en Alexander Korda’s Rembrandt uit 1936. Anderen komen er bij Leigh minder goed vanaf. "Ik kon het goed vinden met Derek Jarman maar zijn film over Caravaggio was intens saai. Meedogenloos oninteressant. Wel mooi om naar te kijken trouwens."
Er waren meer redenen om een film over Turner te maken. Leigh, minder de sociaal-realist dan landgenoot Ken Loach, maar evengoed gefascineerd door buitenstaanders, voelt ook een ideologische verwantschap met de schilder, viel uit z’n woorden op te maken. In een tijd dat het kijken naar schilderijen behalve in een handjevol ‘public galleries’ zoals de Londense National Gallery en het Louvre voorbehouden was aan de rijken, weigerde Turner het spelletje mee te spelen. Hij vond dat z’n schilderijen niet moesten verstoffen in privécollecties waar alleen de happy few zich eraan kon vergapen, maar dat ze door alle Britten gezien moesten kunnen worden. Je zou kunnen zeggen dat Turner een radicaal democratisch idee over kunst had.

Tegenwoordig onbetaalbaar
Doordat hij weigerde zijn schilderijen te verkopen aan privéverzamelaars liep Turner uiteindelijk een flinke zak geld mis, want de aristocratie en bourgeoisie waren bereid om veel ponden op tafel leggen voor die enorme lyrisch belichte landschappen. Maar ook andere Britten genoten van zijn schilderijen. In ieder geval van Turners vroege werk, toen hij realistischer schilderde. Later wilde hij zich nog wel eens verliezen in hysterisch aquarelleren en van zulke vage abstracties moest het publiek minder hebben. De Britten hielden van de heroïsche klare lijn. De ironie, als je het zo kunt noemen, is dat Turners schilderijen tegenwoordig onbetaalbaar zijn, zoals alles wat in grote openbare musea te zien is. Of heeft Mike Leigh soms wel schilderijen door het hele huis hangen? Hij woont in een flat, zegt de filmmaker. Hij is niet rijk. Hij heeft geen Turner.

Dubbelleven
De belangrijkste reden om een portret van Turner te maken was de man zelf. Iemand die in een groot artikel in de Daily Mail onlangs nog ‘een opperste rariteit’ werd genoemd, maar die Leigh toch wilde "bijzetten in het pantheon van grote schilders."
"Hoe meer ik over hem las, hoe meer hij een personage in een Mike Leigh-film werd. Het contrast tussen de kunstenaar en de man fascineerde me. Die met zichzelf worstelende, kwetsbare figuur die van die epische, sublieme, poëtische schilderijen maakte." Leigh caste Timothy Spall voor de hoofdrol, niet voor de eerste keer trouwens, onder meer omdat Spall "een grote sensibiliteit" had voor die periode ("hij heeft veel Dickens gelezen"). Wat was die sensibiliteit dan precies? Hij kon het niet exact zeggen.
Maakt niet uit. Het is precies het contrast dat Leigh noemde dat de film uittilt boven veel andere biografieën. Hij trapte gelukkig niet in de val om over de genialiteit van de kunstenaar te filosoferen — dat zegt niks — maar laat Turner gewoon in z’n dagelijks leven zien. Dat betekent vreten, drinken, opvliegend, arrogant, gierig, nors en onvriendelijk zijn en een dubbelleven leiden met een vrouw waarbij hij twee dochters verwekte. "Een complexe man", zei Leigh met wat hopelijk een gevoel voor humor was. "Hij organiseerde één keer per jaar een tentoonstelling voor The Royal Academy maar verder was hij op zichzelf. De vraag hoe zo’n man zulke schilderijen kon maken kan een film niet beantwoorden." Leigh was duidelijk beducht om die mystiek niet te laten verdwijnen. En terecht. Het is precies wat Mr. Turner een sterke film maakt. Een traditionele film, dat wel, waar je een beetje doorheen moet kijken. Neem een beetje afstand om het complete beeld te zien, net als bij Turners schilderijen.
Toch probeerde iemand nog even de mystiek rond Turner om zeep te helpen door te vragen of lijden nodig is om grote kunst te maken. Nee, zei Leigh. Het zat anders. "Lijden is niet nodig. Maar je lijdt wel als je iets creëert. Niet omdat het een rituele noodzaak is, maar omdat je niks voor niks krijgt. Je zult er meer in moeten investeren dan in een 9-tot-5 baan."
We vergaten in Cannes te vragen of hij het bewust zo heeft aangepakt, maar Mr. Turner drijft op eenzelfde contrast tussen realisme en romantiek als Turners schilderijen: het benauwde Victoriaanse decor met gekostumeerde personages tegenover de lyrische ruimte die Turner in z’n kunst schiep. Dat niet alles biografisch blijkt te kloppen, zoals het verhaal dat Turner zich in een storm aan een mast liet binden, past daar prima bij. Wat trouwens wel klopt zijn Turners laatste woorden, die hij ook in het echt heeft uitgesproken en die mooi passen bij zijn schilderijen waarin het licht altijd zo’n voorname rol speelde. ‘De zon is verdwenen.’

Many saw his shimmering canvases as a crazed denial of familiar rules. Was his eyesight failing? Was he going mad?
Late Turner: Painting Set Free te zien in Tate Britain Londen, tot 25 januari