Vooruitblik The Matrix Resurrections

“Ik moet eerlijk bekennen dat ik in de laatste jaren best wel geredpilld ben…” Die woorden sprak een vriendin uit mijn studietijd toen ik haar een paar jaar geleden voor het eerst weer tegenkwam. Ik lachte alsof ik wist wat ze ermee bedoelde. Maar toen ik de volgende dag ‘red-pilling’ opzocht, schrok ik.

Een eenvoudige Google-zoekopdracht dompelde me onder in een griezelige wereld van geradicaliseerde incels, mannenrechtenactivisten, antisemieten, complotdenkers, racisten, en anderen die zich tot de zogenaamde alt-right scharen. Deze groepen blijken van het rode pilletje uit The Matrix een codewoord gemaakt te hebben voor een extremistisch wereldbeeld dat zich radicaal afkeert van progressieve waarden.

Transgender-allegorie
Het doet er blijkbaar niet toe dat deze filosofie haaks staat op de ideologie die de gezusters Wachowski in hun films wilden uitdrukken. In hun Matrix-trilogie—die deze kerst wordt opgevolgd door het vierde deel The Matrix Resurrections—toonden ze een metaforische strijd tussen de heersende macht en een groepje dappere rebellen. Deze macht werd (niet toevallig) bewaakt door witte mannen in een strak zakenpak, terwijl de revolutie werd gedreven door een coalitie van minderheden.

Toen Lana en Lilly Wachowski later hun identiteit als trans vrouwen bekendmaakten, zagen oplettende fans dan ook direct een krachtige transgender-allegorie in The Matrix. Het gaat immers over iemand die het gevoel heeft dat de werkelijkheid niet is zoals hij lijkt. Dit vermoeden wordt bevestigd wanneer hoofdpersoon Neo er via het internet achterkomt dat zijn identiteit een leugen is die hem is opgelegd. Eenmaal bevrijd uit dit systeem van onderdrukking ontdekt hij dat hij onvoorstelbare krachten heeft waar het machtssysteem niet tegen opgewassen is. De films laten ook zien hoe een collectieve strijd tegen een machtssysteem doordrenkt van racisme, seksisme, en homo- en transfobie een nieuw tijdperk van radicale vrijheid en gelijkwaardigheid kan inluiden.

Red-pillers: rechtse rebellen
Hoe kan het dan dat een film als deze zo gretig werd omarmd door een publiek met volstrekt tegengestelde ideeën? Begrijpen red-pillers The Matrix verkeerd? Hebben ze niet goed opgelet? Of leent de film zich daadwerkelijk voor zulke tegenstrijdige interpretaties?

De legendarische mediawetenschapper Stuart Hall legde in de jaren zeventig al uit dat de betekenis van een film bepaald niet vastligt. Hij maakte een belangrijk onderscheid tussen het coderen van betekenissen door de makers aan de ene kant, en die door het publiek aan de andere kant. Hall benadrukte dat vooral een sociaal proces is: wat we meenemen uit een film wordt sterk gestuurd door onze bestaande kennis, ons wereldbeeld, en de sociale context waarin we die film tegenkomen.

Zo bleek een extreem-linkse sciencefictionfilm als The Matrix enorme bijval te vinden bij een grote groep kijkers die aansloeg op de baanbrekende visuele effecten, het spectaculaire geweld, en de fantasie van een computer-nerd die geradicaliseerd wordt door een mysterieus clubje charismatische rebellen. Geen wonder dan ook dat de twee tienerjongens die in Columbine een massamoord aanrichtten zichzelf zeiden te herkennen in de figuur van Neo, of dat zoveel andere jonge mannen die geen aansluiting kunnen vinden met hun omgeving zo sterk op de film lijken te reageren.

Vanuit die ogen heeft The Matrix meer gemeen met films als Taxi Driver, Fight Club en Joker: allemaal portretten van witte mannen die vervreemd zijn geraakt van de samenleving en daarom uiteindelijk geweld inzetten om zich te laten gelden. Als je de film op die manier bekijkt, kun je inderdaad met verbazend gemak de meer progressieve subtekst negeren, of niet eens herkennen. De onzichtbare ideologische macht die de Matrix over ons uitoefent, zou dan net zo goed de zogenaamde ‘geforceerde diversiteit’ van de mainstream media kunnen zijn, of de lange arm van het feminisme.

Complotdenkers
Vandaar dat die rode pil zoveel zeggingskracht heeft voor mensen op zoek naar zekerheid. In een bijna overweldigend complexe wereld, is één enkel antwoord op alles een buitengewoon aantrekkelijk alternatief. Dit is de kern van elke complottheorie, van de flat-earthers tot QAnon: het slikken van de rode pil geeft je niet alleen exclusieve toegang tot de ‘echte’ waarheid, maar maakt je ook lid van een gemeenschap die deze waarheid steeds blijft bevestigen. En waar het vanaf de jaren zestig vooral linkse jongeren waren die zich tegen de rechts-conservatieve gevestigde orde verzetten, zien we in het digitale tijdperk steeds meer witte jongemannen die zich afzetten tegen dominante progressieve waarden.

Sinds de première van The Matrix, precies aan het eind van de twintigste eeuw, is er dan ook een omslag geweest in de manier waarop we macht, ideologie en identiteit ervaren. Verzet tegen de status quo had zich altijd vanzelfsprekend gekeerd tegen het patriarchale systeem dat macht en privilege claimde. Nu we in een volledig digitale wereld zijn komen te leven die behoorlijk wat Matrix-achtige trekjes lijkt te vertonen, is deze dynamiek een stuk ingewikkelder geworden. De opkomst van socialemediaplatforms heeft geleid tot een democratisering van het publieke debat. Minderheidsgroepen die voorheen weinig zichtbaarheid hadden, kunnen nu Twitter, Instagram en Facebook gebruiken om druk uit te oefenen. #BlackLivesMatter en #MeToo zijn sprekende voorbeelden van kleine groepen activisten die met weinig middelen een enorme impact hebben gehad op discussies over sociale ongelijkheid. Dit heeft zich vertaald naar een groeiende druk op grote mediabedrijven om inclusiever te worden, en niet meer vanzelfsprekend de witte heteroman in alle opzichten centraal te stellen.

Het gevolg is een zichtbare toename in diversiteit. Grote filmseries als Star Wars en Marvel zijn in de laatste tien jaar een stuk kleurrijker geworden, terwijl thema’s rondom sociale gelijkheid steeds vaker centraal staan—tot grote ergernis van de oorspronkelijke groep fans, die dit zien als een onwelkome inbreuk op hun terrein. Tenminste sinds de ‘Lady Ghostbusters’-remake uit 2013 voeren diezelfde red-pillers georkestreerde campagnes tegen de opmars van deze zogenaamde ‘Social Justice Warriors’. Daarin zien ze immers niet een begrijpelijke inhaalslag die de diversiteit van onze filmcultuur ten goede komt, maar een liberaal complot om deze witte mannen hun cultureel erfgoed af te pakken.

Veelgebruikte hashtags als #WhiteGenocide passen dan ook binnen een breder spectrum van geradicaliseerde complotdenkers die vrouwenhaat en racisme koppelen aan rabiate complottheorieën. Waarom lukt het me niet een vriendinnetje te vinden? Doorgeslagen feminisme! Waarom kan ik geen mooie woning vinden? Massa-immigratie! Waarom hebben we het steeds vaker over discriminatie en ongelijkheid? De linkse media! Waarom komt de verkiezingsuitslag niet overeen met mijn eigen verwachting? Daar moet de Deep State achter zitten!

Geloof – maar waarin?
Toen The Matrix in 1999 in première ging, was het concept van een virtuele werkelijkheid nog baanbrekend. Maar in de nasleep van de terroristische aanslagen van 11 september zijn dit soort complottheorieën de normaalste zaak van de wereld geworden. Van 9/11-Truthers en Holocaust-ontkenners tot Flat-Earthers en anti-vaxxers: de online wereld is steeds meer een verzamelpunt geworden voor individuen die net als Neo het gevoel hebben dat ze worden voorgelogen. Dat onze publieke instituten enkel bestaan om ons onder de duim te houden, de media leugenachtige propaganda verspreiden en de wetenschap uitsluitend de belangen van de heersende macht dient.

Het is ironisch dat het meest iconische moment uit The Matrix juist deze gevaarlijke denkbeelden zo vanzelfsprekend kracht bijzet. Het idee dat we een keuze hebben tussen twee werkelijkheden versterkt de illusie dat er één simpele waarheid is die alleen de dapperen onder ons durven te aanschouwen. Dit aantrekkelijke droombeeld vat immers de meest wezenlijke principes van extremisme samen: proberen de werkelijkheid te begrijpen is geen kwestie van eindeloos vragen blijven stellen en de antwoorden steeds opnieuw in twijfel trekken, maar één enkel dogma voorgoed omarmen.

Terugkijkend op de filmserie is het overduidelijk dat de Wachowski’s na de eerste film flink terugkwamen op dit zwart-witte wereldbeeld en de rest van de trilogie gebruikten om complexiteit en nuance aan te brengen. Maar deze minder geliefde sequels konden makkelijk genegeerd worden door de red-pillers die hun eigen ideeën gereflecteerd zagen in de radicalisering van Neo. In dat opzicht is The Matrix een eigen leven gaan leiden, volstrekt los van de bedoelingen van de makers.

Hoe groot die kloof tussen maker en publiek is geworden, bleek in 2020 toen Elon Musk de cryptische oproep ‘Take the red pill‘ op Twitter publiceerde. De miljardair kreeg meteen steun van Ivanka Trump, die Musk bijviel met de enthousiaste kreet ‘Taken!‘ Lilly Wachowski kon het slecht verdragen, en probeerde ze als bedenker van het concept op hun nummer te zetten met de tweet ‘Fuck both of you.‘

De bedoeling van haar boodschap was duidelijk: prominente rechtse iconen als Musk en Trump begrijpen haar film verkeerd en hebben niet het recht deze beeldspraak te claimen. Maar het is te laat om deze geest terug in de fles te krijgen. Want hoe The Matrix ook bedoeld was—als transgender-allegorie, als anti-kapitalistische fabel, als complottheorie over de onzichtbaarheid van sociale macht, of als Ayn Rand-achtige lofzang op het individualisme—iedereen projecteert erop wat de eigen identiteit bevestigt. Vandaar dat het nog altijd dé film is voor dit tijdperk: een wervelend epos vol geweld, spektakel, verraad, intrige en verwondering. Net als elke religieuze tekst leent dit meesterwerk zich voor meerdere tegenstrijdige interpretaties. Morpheus zegt het perfect als Neo voor het eerst het gevecht aangaat met de onverslaanbare Agent Smith: “He’s beginning to believe…” Waarin? Dat is aan ons om te bepalen.