Zusje (heruitbreng)

Zusje was in 1996 op het Utrechts Filmfestival hét verrassende debuut van regisseur Robert Jan Westdijk door de nieuwe manier van filmen. Dertien jaar later greep Westdijk terug naar deze stijl met Het echte leven.

Door Anouk Leijtens

Het lijkt een aaneenschakeling van goed-geïmproviseerde scènes. Je wilt erbij horen, je wilt deel uitmaken van dit chaotische en kleurrijke leven. De aantrekkingskracht van Robert Jan Westdijks debuutfilm Zusje (1995) is zo intens dat té dichtbij niet lijkt te bestaan. En laat de film daar nu net over gaan. Dat maakt hem ook voor studenten anno nu die alles met hun mobieltjes filmen en vastleggen zeer herkenbaar.
Na jarenlange afwezigheid dringt Martijn het leven van zijn jongere zus Daantje binnen. Op fanatieke en obsessieve wijze is hij van plan het leven van Daantje vast te leggen met zijn nieuwe videocamera, en dat zorgt voor grote spanning in hun broerzusrelatie, die toch al door een geheim uit het verleden vertroebeld lijkt te zijn.
De candid camera van Martijn en de homevideo-stijl van de film creëren de illusie dat je midden in het leven van studente Daantje bent beland. Het voelt alsof je erbij bent, in haar huis woont en bij haar feestje aanwezig bent. Westdijk streefde er duidelijk naar de levenslust van de jonge Amsterdammers te laten zien. Je waant je in een chaotische en niet-alledaagse wereld, maar het is écht; het is de realiteit.

Nieuw tijdperk
Het energieke Zusje werd laaiend enthousiast ontvangen op het Filmfestival Utrecht in 1996. De debuutfilm van Westdijk was verfrissend en geloofwaardig, in tegenstelling tot de andere speelfilms die er destijds in Nederland werden gemaakt, waaronder vooral veel boekverfilmingen en oorlogsdrama’s. Daarnaast werd iedereen onmiddellijk verliefd op debutante Kim van Kooten. Het publiek voelde aan dat met deze film weleens een nieuw tijdperk voor de Nederlandse film aangebroken kon zijn. Ook in het buitenland werd de film geroemd om Westdijks behandeling van de thema’s voyeurisme en seksualiteit en het gebruik van de vernieuwende camerastijl. Zusje zette een ware vernieuwingsgolf in werking door te laten zien hoe je als talentvolle filmmaker buiten het almachtige Filmfonds om met weinig budget en zonder medewerking van de al bekende namen een succesvolle speelfilm kon produceren.
Dertien jaar later zou regisseur Robert Jan Westdijk nog een keer terugkeren naar de thematiek van zijn debuutfilm Zusje. Ook in Het echte leven (2008) is hij op zoek naar de manier waarop de filmcamera de werkelijkheid kan tonen. Maar wat maakt Het echte leven zo anders dan Zusje? Waarom wist Westdijk met Het echte leven geen discussie aan te wakkeren, zoals bij Zusje wel het geval was?

Waarheid
Met zijn keuze voor een cinéma-vérité-stijl en het gebruik van een handheld camera waardoor de film Zusje een homevideo karakter krijgt, speelt Westdijk met thema’s waarheid, werkelijkheid, authenticiteit en realisme. Je bent, in deze film nog extremer dan anders, alléén in staat te zien wat de camera wil dat je ziet. De camera in handen hebben betekent de macht in handen hebben; zodra Martijn de camera uit handen geeft op het verjaardagsfeest van Daantje is hij machteloos.
Het echte leven gaat daar nog dieper op in, en is een absolute ode aan de film als medium. Ook hier gaat het over het maken van een film (dit keer een professionele film) en met acteurs, actrices, cameramannen en lichttechnici aanschouw je het leven op de set. De film is lichtzinniger dan Zusje, maar Het echte leven vormt eveneens een afspiegeling van ‘de werkelijkheid’ die je voor je ogen ziet voltrekken. Westdijk had bij beide films hetzelfde doel voor ogen, namelijk om de camera als secretaris van de waarheid te laten fungeren.
Vrijwel alle films van Westdijk gaan over manipulatie en obsessie, en deze thema’s spelen een belangrijke rol bij de realisatie van beide film-in-films. Er is echter een groot verschil in hoe dit thema in beide films wordt uitgewerkt. Bij Zusje is het de overduidelijke obsessie van broertje Martijn tegenover zijn zus Daantje, die door haar te filmen haar wil manipuleren met hem te kijken naar hun gezamenlijke verleden. In Het echte leven is de obsessie ook van de filmmaker, namelijk de regisseur Martin die zichzelf verliest in het maken van een film en zijn vriendin als muze daarin.
Waar in Zusje de obsessieve, manipulerende Martijn ons leidt naar een grotere en zwaardere thematiek, blijft Het echte leven aan de oppervlakte. In Zusje blijken seksualiteit en incest een groot trauma in de levens van Martijn en Daantje. Deze thema’s zijn van een andere orde dan de thema’s die in Het echte leven worden aangesneden. In Het echte leven dient de manipulatie van regisseur Martin een zeer oppervlakkig doel, dat eerder neigt naar een goedkoop reality-programma bedoeld voor televisie. Het idee dat regisseur Martin had met zijn filmproject en dat door manipulatie van zijn vriendin zou moeten floreren als succesvol, wordt niet naar een hoger niveau getild. Westdijk neemt de regisseur niet serieus, en daardoor kan het publiek de regisseur met zijn film-idee ook niet serieus nemen. Het filmproces van Martin gaat nu aan je voorbij door de luchtige en vermakelijke sfeer die er hangt.

Film-in-film-genre
Daarnaast had Westdijk ook te maken met het feit dat men anno 2008 al veel meer gewend was aan het film-in-film en film-over-film-genre door films als The Blair Witch Project (1999) en Tape (2001).Wie nu iets over voyeurisme en de wisselwerking tussen feit en fictie wilde zeggen, moest veel verder gaan. Waar The Blair Witch Project psychologisch ingenieus in elkaar zit, doet Tape iets bijzonders met de real-time waarin het zich afspeelt. Beide films gaan een stap verder in het gebruik van een candid camera en laten de camera fungeren als hulpmiddel om voyeurisme of feiten en fictie aan de kaak te stellen. Waar Westdijk in Zusje een absolute nieuwe trend zette in filmmaken, heeft Westdijk in Het echte leven, in een tijd waarin door het gebruik van mobieltjes met camera’s het fenomeen van de ‘amateurfilm’ algemeen bekend was, te weinig gehaald uit het gebruik van de candid camera-stijl. Het blijkt dat de candid camera-stijl die Westdijk in 1995 ontdekt leek te hebben, niet zomaar klakkeloos met hetzelfde doel gekopieerd kon worden in 2008 waar het publiek deze ’trucjes’ al meer dan gewend was.