ZUS & ZO

In Zus & zo laat Paula van der Oest drie zussen en een broer strijden om een familiehotel in Portugal. "Voorheen was ik nooit zo bezig met de vraag of een film commercieel zou zijn of niet, maar ik wilde ook wel eens een groter publiek bereiken dan tot nu toe."

In Zus & zo zoeken drie zussen en een broer naar het droevigste geluk ooit beschreven, het verre Moskou van Tsjechov, wiens ‘Drie zusters’ je een verre inspiratiebron voor de film zou kunnen noemen. In dit geval heet het geluk wel heel letterlijk Paraiso, naar een familiehotel in kleurig en geurig Portugal waar altijd de zon schijnt. Een van die zussen zal dat hotel erven als het zover is, waarschijnlijk Michelle (Silvia Poorta), de oudste omdat het meestal de oudste is. Maar ook jongste Sonja (Monic Hendrickx) en middelste Wanda (Anneke Blok) denken dat daar in de verte hun ingeslapen levens gered kunnen worden. Dat wil zeggen als dat rare jongere broertje van hen niet aan de vrouw raakt, want dan is alles van hem. Maar gelukkig valt hij al sinds zijn zussen hem in hun zomerjurkjes hezen op jongens.
Paula van der Oest filmt in Zus & zo wat ze het beste kan: gebroken kopjes in de kast, hoofdpersonen met variaties op haar eigen krullenhaar, suffe mannen en haaibaaien van vrouwen, de overvloedig groene planten in de tuin die een verhaal vertellen over onhandig-grappige mensen op zoek naar geluk. Daar ging het in Achilles en het zebrapad (1995) over, De nieuwe moeder (haar eerste speelfilm uit 1996) en ook Altijd yours/Voor never (1996).

Vrouwengedoe
"Familie is onontkoombaar", vertelt Paula van de Oest een jaar na het voltooien van haar derde speelfilm. Ondertussen is ze alweer druk in de weer met de afwerking van haar volgende project, Moonlight, dat dit najaar al in de bioscopen wordt verwacht. "Familie heb je ook als je ze nooit ziet. Dat kan heel pijnlijk zijn. In Zus & zo zie je allerlei klassieke familiale gedragspatronen. Zo heb je bijvoorbeeld de opofferende, verongelijkte oudste, die zich met iedereen bemoeit. En is er de opstandige middelste, waardoor de jongste als vanzelf een bemiddelende rol krijgt toebedeeld."
"Als je de oudste in een gezin bent, dan blijf je dat voor de rest van je leven. Zodra je weer thuis komt, gedraag je je meteen weer zoals vroeger, zelfs al wil je dat niet. Zelf heb ik maar één zus, maar heel veel van die dingetjes tussen zussen ken ik natuurlijk ook wel." Ze omschrijft de film als geschikt voor de Bridget Jones-doelgroep: "Het is natuurlijk een beetje een vrouwengedoe. Heel veel vrouwen hebben vriendinnen waar ze ongelooflijk veel mee kletsen. Ik heb zelf ook zo’n vriendinnengroepje sinds de academie. In de ene periode van ons leven praatten we meer over seks en in de volgende meer over carrière maken, net wat op dat moment het belangrijkste was. Met mijn zusje heb ik dat ook. Het verschil tussen zussen en vriendinnen is dat zussen meer van elkaar weten. Zussen hebben minder op te houden en kunnen soms heel bot en gemeen tegen elkaar zijn. Als je kleren draagt die je zus niet bij je vindt passen, dan zal ze dat onomwonden zeggen. Maar de relaties tussen zussen gaan ook dieper."
"Dat komt omdat familierelaties de constellaties van ons bestaan zijn. Je ziet vaak dat kinderen weerspiegelen hoe hun ouders met elkaar omgaan. Bepaalde reactiepatronen neem je van thuis mee. Natuurlijk heeft iedereen zijn eigen karaktertrekken en genen, maar de invloed van je familie is minder vrijblijvend dan je zou willen denken."

Marketing
Die zussen met hun mannen, hun levens en hun geheimen stelden Paula van de Oest in staat om rond die drie contrasterende persoonlijkheden een heel scala aan verhaallijnen te knopen. "Voordat ik met Zus & zo begon, was ik eerst een ander script aan het schrijven", legt Van de Oest uit. "Maar dat liep allemaal niet zo lekker, het waren een beetje tobberige personages. Dus had ik zin om iets te maken wat vooral leuk was."
De productie van Tsjechovs Drie zusters bij de Trust onder regie van Van der Oests echtgenoot Theu Boermans, het (her)zien van films als Woody Allens Hannah and her sisters, Michael Winterbottoms Wonderland en de zusterrelaties in Happiness van Todd Solondz, zetten haar op het spoor van een zussenfilm. "Ik had erg veel lol in het creëren van al die verhaallijnen. Zus & zo zit niet zo geheid in elkaar als Drie zusters, waar de zussen ook nog eens heden, verleden en toekomst representeren. Ik wilde vooral wat leven in de brouwerij brengen."
Vanaf dat moment werd Zus & zo met behulp van producente Jacqueline de Goeij zorgvuldig gepland. Het is even wennen, Paula van der Oest nuchter te horen praten over de beslissing om al in een vroeg stadium van het schrijven aan haar scenario van Zus & zo contact te zoeken met de Engelse scriptdokter Claire Downs. Met Downs werd het scenario, bestaande uit de traditionele drie-aktenstructuur, onder handen genomen en werd er een marketingcampagne uitgestippeld. "De basisplot van Zus & zo is eigenlijk heel eenvoudig. Maar ik ben een beetje een warhoofd. Structuur aanbrengen is niet mijn sterkste kant, dus daar heb ik van Downs veel steun bij gekregen. Voorheen was ik ook nooit zo bezig met de vraag of een film commercieel zou zijn of niet, maar ik wilde ook wel eens een groter publiek bereiken dan tot nu toe. Daarom hebben we toen de film af was ook verschillende testscreenings georganiseerd. Niet dat er daarna nog fundamentele wijzingen zijn aangebracht, maar we hebben bijvoorbeeld het einde veranderd. Dat was te uitleggerig. Terwijl het het belangrijkste is dat je met een warm gevoel de bioscoop uitkomt. Misschien loopt het wel niet zo goed af als je erover doordenkt, dat soort privégedachten heb ik er althans wel bij, maar de feelgood moest overheersen."

Steekspelletjes
De lichtvoetige komedie die haar voor ogen stond had ze nooit met soapacteurs kunnen draaien, meent Paula van de Oest, zelfs al had ze daar een nog groter publiek mee kunnen bereiken. "Het script vergt acteervaardigheid. Het gevoel voor timing dat nodig is om goed comedy te kunnen spelen, had ik nooit met soapacteurs kunnen bereiken. Bovendien wilde ik bewijzen dat ik met acteurs die wel goed zijn maar geen sterren, ook een potentiële publieksfilm kon maken."
Hoewel de humor van Zus & zo vooral in de tekst zit, denkt Van der Oest, in de "verbale steekspelletjes en de manier waarop iets wordt uitgesproken", zit het production design van Harry Ammerlaan ook vol met visuele Spielerei: "Eigenlijk kun je nooit genoeg overdrijven in de art direction", zegt Van der Oest. "Ik ben altijd geneigd om heel erg vanuit de inhoud en de personages te denken, maar het gevoel voor comedy zit natuurlijk overal in. In de manier waarop de interieurs van de personages zijn vormgegeven tot hun kleding. Ik ben er bij Zus & zo achtergekomen dat het nooit te veel kan zijn, want je ziet maar heel weinig van de decors terug in de film."
Overdrijven en uitvergroten zijn dan ook de basiskenmerken van een goede comedy, vindt ze. "En dan vooral het overdrijven en uitvergroten van dingen die mis gaan. Bij een film waarin alles goed gaat kun je wegzwijmelen, maar als alles fout loopt, kun je je erin herkennen."
"Zus en zo blijft ondanks die uitvergrotingen wel representatief, wel realistisch. We leven in een comfortabele maatschappij, maar iedereen vraagt zich op een of ander moment af of het klopt. We zijn niet meer de wereldverbeteraars van de jaren zestig. We kunnen geen weerstand bieden aan het korte moment van geluk. Dat maakt dat Wanda, Sonja en Michelle als kippen zonder kop rondrennen. Verlangen is een goede drijfveer, maar je moet er wel iets mee doen."

Dana Linssen

Zus & zo

"Ik vraag me weleens af waarom ik van die tobberige dochters heb", verzucht moeder Annet Nieuwenhuijzen in Zus & zo. Dat die dochters misschien wel geworden zijn wie ze zijn door die mevrouwachtige mama, wordt slechts terzijde aangestipt. Michelle (Sylvia Poorta), Wanda (Anneke Blok) en Sonja (Monic Hendrickx) hebben vooral zichzelf opgevoed. En en passant ook nog hun kleine broertje, die niet voor niets Nino wordt genoemd. "M’n eerste kus, m’n eerste natte droom, m’n hele leven is door m’n zussen geregisseerd", beklaagt hij zich ergens anders. Drie zussen en een broer en een erfenis, in deze moderne tijd gaat dat niet meer alleen over huwen en een doel vinden in het leven, zoals in Tsjechovs Drie zusters, maar ook over overspel, alle uitersten van het seksuele spectrum en postmoderne verveling. Dat Van der Oests film desondanks zo geruststellend aandoet, komt door het zachte camerawerk en kleurstelling en het feit dat de telefoonrekening nog in guldens wordt betaald. Ook niet onbelangrijk is dat Zus & zo waarschijnlijk de laatste Nederlandse film is waarin nog ABN wordt gesproken (al hebben Poorta en Blok hun eigen accenten), voordat het polder-Nederlands van de soapies binnenkort de macht gaat overnemen. Ontroering weet Zus & zo ook te wekken, bij voorkeur op voorspelbare momenten, zoals huwelijken en geboortes. Dat dat werkt is een bewijs voor Van der Oests vakmanschap.
DL