WORLD TRADE CENTER

9/11 was een slachtpartij met desastreuze mondiale gevolgen, maar de voice-over in Oliver Stones World Trade Center ziet positieve kanten. "Er kwam ook een goedheid aan het licht die we waren vergeten." Hollywood creëert weer eens zijn eigen feelgood-werkelijkheid.

Bij de aanslagen op de WTC-torens op 11 september 2001 kwamen 2749 mensen om het leven. Door het instorten van de torens stierven zij in een verwoestende regen van staal en puin. Dat er toch mensen levend uit de puinhopen kwamen, was te danken aan het schots en scheef neervallen van de brokstukken, zodat er tussenruimtes ontstonden. De overlevenden zaten opgesloten en bekneld tussen het puin. Door moedige hulpverleners — tussen de schuivende brokstukken liepen zij groot gevaar — werden zij opgespoord en gered. Dat in totaal twintig mensen de hel overleefden — van wie de meesten zwaargewond — is in de WTC-tragedie een gelukkige voetnoot, maar niet meer dan dat. Zoals anderen bij andere rampen hadden zij geluk. Zij waren de uitzonderingen op de regel dat overleven in de inzakkende WTC-torens vrijwel uitgesloten was. De essentie van die aanslagen zijn de duizenden zinloze doden, de overlevenden spelen een bijrol. Een film over hun redding kan de tragedie niet weergeven.
Paul Greengrass, de maker van United 93, de eerste speelfilm over 9/11, begreep dat uitstekend. De film over het gekaapte vliegtuig, dat de terroristen op het Capitool of het Witte Huis wilden laten neerstorten, maar dat in een weiland in Pennsylvania crashte, biedt geen hoop. De passagiers vliegen onontkoombaar hun dood tegemoet. Als hun wanhoopspoging om de kapers te overmeesteren mislukt, is hun lot bezegeld. United 93 gaat over de geplande vernietiging van mensenlevens. De film komt hard aan, omdat hij geen ontsnapping biedt. Terroristen kapen een vliegtuig en laten het neerstorten. Er zijn geen helden, geen miraculeuze reddingen en geen mooie laatste woorden. We zien een groep mensen, die toevallig in het vliegtuig zit dat door terroristen als doelwit is uitgekozen. Een paar uur later zoeken reddingswerkers naar bij elkaar horende ledematen. Zo simpel is de nihilistische werkelijkheid.

Meedogenloos
Het is vast geen toeval dat Greengrass geen Amerikaan maar een Engelsman is. United 93 heeft geen boodschap aan patriottisch vlagvertoon en heldendom. Die film staat haaks op de Hollywoodconventie, dat in elke tragedie een lichtpuntje gloort. Het ultieme voorbeeld daarvan is Steven Spielbergs Schindler’s list, dat naar de Holocaust kijkt door de ogen van elfhonderd miraculeus geredde Joden. De film gaat niet over de geoliede werking van de vernietigingsmachine, die zes miljoen Joden opslokte, maar over een kleine hapering in het apparaat, waardoor elfhonderd Joden aan de raderen ontkwamen. Omdat Schindler’s list niet over de regel gaat — de vernietiging van Joden — maar over de uitzondering — de redding van Joden — raakt hij de essentie van de Holocaust niet. Dat in een cruciale scène water en geen gas uit de douches komt, is historisch juist — er waren ook gewone douches in de concentratiekampen — maar gaat voorbij aan de essentie van de vernietigingsmachine. Schindler’s list weigert te aanvaarden dat het kwaad in de geschiedenis onontkoombaar kan zijn. Tegenover Hitlers moeten Oskar Schindlers staan, zodat er altijd hoop is. In de woorden van het uit de Talmoed afkomstige motto van de film: "Wie één leven redt, redt de hele wereld." Mooi gezegd, maar de zes miljoen vermoorde Joden keren er niet door terug.
Die agendawijsheid uit de Talmoed had ook het motto kunnen zijn van World Trade Center, want ook die film zoekt het in de gelukkige uitzondering. Om misverstanden te voorkomen: de Holocaust en 9/11 zijn onvergelijkbare gebeurtenissen. We hebben het alleen over twee films die uit dezelfde denkwijze voortkomen. Schindler’s list weigert te erkennen dat de Holocaust een geperfectioneerde massamoord was, waarin hoop geen rol speelde. Het was een vorm van industriële nijverheid, die zich toelegde op het efficiënt doden van mensen. World Trade Center weigert de essentie van 9/11 onder ogen te zien. Alleen al de ondertitel van de film — ‘een waar verhaal over moed en overleving’ — maakt duidelijk dat de makers de aanslagen niet willen zien als een meedogenloze moordpartij, waaraan alleen een paar gelukkigen ontsnapten. Ze willen zin geven aan een zinloze gebeurtenis.

Visioenen
World Trade Center begint met alledaagse straatbeelden van New York in de vroege morgen van 11 september. We zien mensen in de metro. Iemand rijdt met een auto naar zijn werk. Op de radio horen we een liedje met de regel: Sun coming up above my city. Het is stralend weer. Dan zien we een slagschaduw van een vliegtuig, gevolgd door een doffe dreun.
Na dit imposante begin, dat aan de alledaagse vliegveldbeelden in United 93 doet denken, zoekt World Trade Center het snel in conventionele Hollywooddramatiek. Politiechef John McLoughin (Nicolas Cage) wordt met zijn mannen opgeroepen om te helpen bij de evacuatie van de mensen in de eerste WTC-toren. Met z’n vijven — wie niet durft, hoeft niet mee — trekken de agenten het gebouw in, dat na een paar filmminuten instort, waarna het beeld op zwart springt. Na het optrekken van het stof zijn twee agenten dood en liggen de andere drie levend onder het puin. Een van hen pleegt uit wanhoop met zijn dienstpistool zelfmoord, waarna de beknelde John en zijn collega Will (Michael Pena) elkaar moed inspreken. Beide zwaargewonden houden elkaar wakker om niet in coma te raken. Het levert B-film achtige dialogen op over pijn ("Pijn is goed. Als je pijn voelt, betekent het dat je leeft"), hun hopeloze situatie ("We zitten levend in de hel") en doodgaan ("Als jij sterft, sterf ik ook"). Ook refereert Will aan films die indruk op hem hebben gemaakt, zoals de mariniersfilm GI Jane met Demi Moore. En we horen dat hij bij de politie is gegaan, omdat hij als jongetje diep onder de indruk was van Starsky and Hutch.
Als hun krachten afnemen, krijgt Will visioenen van Jezus, die een boodschap heeft: "Hij zegt ons dat we naar huis moeten gaan." De beelden van beide getrouwde mannen worden doorsneden met flashbacks van hun gezinsleven en actuele beelden van hun wanhopige vrouwen. De redding komt van een religieuze marinier (Michael Shannon), die na een bezoek aan een priester als vrijwilliger naar de rampplek gaat. De Held zoekt tegen het advies van reddingswerkers op de levensgevaarlijke puinhopen naar overlevenden. Het niveau van zijn dialogen? "We laten jullie hier niet achter. We zijn mariniers. Dit is onze missie." Waarna de voice-over zijn punt kan maken: "9/11 liet ons zien waartoe mensen in staat zijn. Ja, het kwaad, maar er kwam ook een goedheid aan het licht die we waren vergeten."

Verkeerde oorlog
World Trade Center zoekt niet naar de werkelijkheid van 9/11, maar is een moderne variant van het christelijke lijdensverhaal. Niet alleen verschijnt Jezus aan Will, maar het redden van de mannen doet denken aan de opstanding van Christus uit de graftombe. Het maakt de film tot een kitscherig bidplaatje voor de eredienst van de WTC-tragedie.
Conservatief Amerika heeft nog een reden om blij te zijn met de film, want hij roept op tot wraak tegen de daders. "Ze hebben goeie mensen nodig om dit te wreken", zegt de heldhaftige marinier als hij de puinhopen overziet. Past dat even goed in het beleid van president Bush, die op archiefbeelden van kort na de aanslagen het soort holle retoriek mag spuien, waar conservatief Amerika nooit genoeg van krijgt: "De vastberadenheid van ons land wordt getest, maar vergis u niet: we zullen de wereld laten zien dat we de test doorstaan." Iemand als de Hollywoodliberaal Oliver Stone zou wel raad hebben geweten met zo’n opmerking. Hij zou in een hectische montage hebben laten zien hoe de test is verlopen. De chaos en het geweld in Afghanistan en Irak zou hij breed hebben uitgemeten. Misschien zou de aanhanger van complottheorieën, we herinneren ons JFK, ons zelfs hebben willen doen geloven dat de aanslagen het werk van de CIA waren. Zeker zou Stone de kaping van 9/11 door Bush en consorten aan de kaak hebben gesteld.
Wat zegt u? Is Oliver Stone de regisseur van World Trade Center? Hebben we het over de man die Bush fel bekritiseerde om zijn oorlogsbeleid? Die vond dat de president de WTC-tragedie misbruikte? In zijn eigen woorden: "Alles wat ik kan zeggen is dat we die dag de sympathie van de wereld hadden. De rest van de wereld was met ons. We hadden het recht om die moordenaars te vervolgen. We hadden de cirkel moeten sluiten. We hadden geen behoefte aan steeds meer terreur, constitutionele ingrepen en meer pijn. Irak is de verkeerde oorlog."

Rookgordijn
Welkom in Stones persoonlijkheid, waarin Mr. Jekhyll en Mr. Hyde blijkbaar met elkaar overhoop liggen. Of ligt het eenvoudiger? Zijn we te wantrouwend als we denken dat de regisseur met World Trade Center zijn gedeukte carrière (zijn magnum opus Alexander werd weggeschreven) wilde herstellen? Hoe oprecht zijn Stones motieven?
De marketing van World Trade Center maakt in elk geval een onoprechte indruk. Studio Paramount vroeg in een vroeg stadium reclamebureau Creative Response Concepts het wantrouwen bij conservatief Amerika tegen Stone weg te poetsen. Het bureau, dat twee jaar geleden in de presidentscampagne het zogenaamd controversiële Vietnamverleden van Bush’ uitdager John Kerry in de strijd wierp, gaf Stone als ‘mantra’ mee dat hij in de pers moest benadrukken dat World Trade Center geen politieke film zou worden. De regisseur hield zich aan de afspraak. In tientallen interviews sprak hij over het a-politieke karakter van de film: "Hij gaat over elke man of vrouw die geconfronteerd wordt met het einde van het leven en hoe ze overleven." A-politiek? Conservatief Amerika weet beter en omhelst de film. De populaire, ultra-conservatieve columnist Cal Thomas — de man vindt dat Israël alle Arabieren uit het land moet zetten — noemt World Trade Center "een van de grootste pro-Amerikaanse, pro-gezinsleven, pro-religie, pro-mannelijkheid, vlaggenzwaaiende, God bless America-films die je ooit hebt gezien." Hij heeft gelijk.
Als de heldhaftige marinier de puinhopen betreedt, zegt hij: "Het is net alsof God een rookgordijn heeft opgetrokken dat ons afschermt voor iets waarvoor we nog niet klaar zijn om het te zien." Geef God maar weer de schuld. Niet Hij trekt een rookgordijn op, maar World Trade Center.

Jos van der Burg