Within the Whirlwind

Marleen Gorris zet in het Goelagdrama Within the Whirlwind een Russische literatuurdocente (Emily Watson) op een voetstuk.

Het winnen van een Oscar brengt Nederlandse filmmakers geen gouden bergen. Mike van Diem regisseerde na Karakter (1997) nooit meer een speelfilm, en de carrière van Marleen Gorris is sinds haar Oscar voor Antonia (1995) flink in het slop geraakt. De literatuurverfilmingen Mrs. Dalloway en The Luzhin Defence kregen een matige ontvangst, en haar voorlaatste film Carolina verdween zelfs rechtstreeks in de koopjesbakken van de videotheek.

Kleine kans dat Within the Whirlwind voor een nieuwe impuls kan zorgen. Het siert Gorris dat ze nog altijd trouw blijft aan de feministische standpunten die ze in De stilte rondom Christine M. (1982) en Gebroken spiegels (1984) zo fel voor het voetlicht bracht. Deze krijgen, anders dan in haar eerdere Engelstalige films, zelfs weer een uitgesproken geëngageerde en politieke lading. In dat opzicht maakt Within the Whirlwind een vitale indruk. De uitwerking stelt alleen teleur. Het drama slaat volledig dood, omdat Gorris een karikatuur maakt van de Goelag-jaren van de Russische literatuurdocente Jevgenija Ginzburg, op wier memoires de film gebaseerd is. Grijstinten ontbreken, op de gebleekte kleuren in de consequente art direction na dan.

Het is een terugkerend struikelblok van kampfilms — van Schindler’s List tot Fateless. Alleen dient het hier niet zozeer als morele rechtvaardiging voor de slachtoffers van dictatoriale regimes, maar om Ginzburg als een sterke, trotse vrouw op een voetstuk te kunnen zetten. Gorris’ bewerking van de autobiografie De raderen van de willekeur is dus eigenlijk nogal slaafs. Slechte eigenschappen of scherpe randjes heeft Ginzburg niet. Hoeveel rake klappen ze ook krijgt uitgedeeld, ze is in feite ongenaakbaar. Naast simplistisch en eenzijdig is dat ook nogal saai en eentonig. Ginzburg leert niets, maakt geen verandering door, worstelt niet met een innerlijk conflict, ze is vanaf haar onterechte veroordeling voor trotskisme al de perfecte godin die ze tot het eind zal blijven.

Kaarslicht
Eén keer wordt Ginzburg gedwongen zichzelf in twijfel te trekken, maar dat blijkt een gemakkelijke scenariotruc. Ze beschouwt de Duitse kampdokter Anton Walter eigenlijk als een hypocriet en een opportunist, die door heulen met de machthebbers probeert te overleven. Zoals talloze anderen dat deden. Maar dan hoort ze dat óók hij zijn hele gezin is verloren. Dat verbindt hen in hun lot; en moet het geloofwaardig maken dat er een liefde tussen hen kan bloeien.

Gorris mag dan een voorvechter zijn van vrouwenemancipatie, haar filmische benadering wordt juist steeds traditioneler. Within the Whirlwind ziet eruit volgens de boekjes, met tot in de kleinste details verzorgde filmsets en props. Donkere barakken waarin alleen kaarslicht nog voor een beetje warmte zorgt, een winters Siberië waaruit alle kleur is weggezogen. De rauwheid en smerigheid die hiermee worden gesuggereerd, zijn alleen geen moment echt voelbaar. Daarvoor zijn de beelden dan weer te opzichtig oogstrelend.

Within the Whirlwind is een esthetisering van de Goelag à la Hollywood. In plaats van er tegenin te gaan, zoals je misschien van een feministe zou verwachten, begeeft Gorris zich zo juist volledig binnen de gevestigde machtsstructuren.