WHISPERING PAGES

Whispering pages luidt de titel waaronder Alexander Sokoerovs nieuwe film in Nederland wordt uitgebracht. Een titel die een luchtig, romantisch drama doet vermoeden. Wie Sokoerov en zijn werk kent, weet dat zoiets bij deze Russische regisseur niet tot de mogelijkheden behoort. De Duitse titel Verborgene Seiten geeft beter aan waar het Sokoerov om is te doen: een claustrofobische tocht naar de schaduwzijde van het menselijke bestaan.

Whispering pages is niet gemaakt met Russisch maar met Duits geld. Dat illustreert uitstekend de treurige situatie in de Russische filmindustrie, die kennelijk niet langer geld wil steken in de in het buitenland meest gerespecteerde Russische regisseur. Sokoerov zag dat anderhalf jaar geleden al aankomen, want in een interview klaagde hij toen over het gebrek aan waardering in zijn vaderland, waardoor de financiering van zijn films steeds moeilijker werd.
De overgang van Rusland naar Duitsland zal Sokoerov overigens niet al te zwaar zijn gevallen, want in hetzelfde interview liet hij ook weten dat Rusland en Duitsland veel op elkaar lijken. "Rusland moet boeten voor de daden van vroeger. Evenals Duitsland heeft Rusland een grote schuld tegenover de rest van de wereld. Beide landen bezitten een enorm potentieel aan wreedheid, macht en armoede."
Welkom in de wereld van Alexander Sokoerov waarin begrippen als schuld, boete, misdaad en straf een sleutelpositie innemen. Misdaad en straf? Was er in de vorige eeuw ook niet een Rus die daarover iets te berde bracht?

Weerbarstig
"Naar motieven uit de Russische literatuur van de negentiende eeuw", laat de titellijst van Whispering pages ons aan het begin van de film weten. Er had ook kunnen staan: gebaseerd op ‘Misdaad en straf’ van Dostojevski, want het is deze roman, met al zijn politieke en filosofische implicaties, die de inhoud van de film bepaalt. In Dostojevski’s boek vermoordt een arme student, Raskolnikov, een woekeraarster en haar zus. Zijn geweten sust hij met de gedachte dat met de dood van de woekeraarster de wereld er alleen maar beter op is geworden. Voor Dostojevski ging het om de vraag naar de toelaatbaarheid van het uit de weg ruimen van mensen die het goede in de weg staan. Kortom, het probleem van het doel en de middelen, dat eeuwig actuele onderwerp, waarover absolute uitspraken onmogelijk zijn.
Wat spreekt de christelijke Sokoerov aan in dit dilemma? Vele interpretaties zijn mogelijk, want zoals te doen gebruikelijk bij Sokoerov is ook deze film weerbarstig in vorm en inhoud. Ook is Sokoerov er de man niet naar om zijn films met glasheldere statements toe te lichten. Sommigen zien zijn films daarom als modieuze mystificaties, maar dat is al te gemakkelijk.
Sokoerov is een regisseur met een missie en zijn films moeten dan ook worden gezien als uitspraken over het heden. Ze zijn bedoeld als spiegels voor de moderne mens. In dat licht lijkt Whispering pages toch vooral te moeten worden geïnterpreteerd als een oproep aan de Russen om niet in dezelfde fouten te vervallen als een eeuw geleden, toen sociaal bewogen idealisten de weg effenden voor de latere bolsjewieken. Raskolnikovs legitimatie van zijn moord op de woekeraarster werd een aantal decennia later dankbaar overgenomen door de bolsjewieken in hun uitroeiing van (vermeende) tegenstanders. Ook zij moordden uit naam van een betere wereld. Het zal dan ook geen toeval zijn dat Sokoerovs Raskolnikov atheïstisch is.

Angsten
Sokoerov maakt Raskolnikovs razende woede wel begrijpelijk, want Whispering pages schetst een beeld van de negentiende eeuw, dat voor ieder denkend mens onverdraaglijk is. De film speelt zich voornamelijk af in grauwe, vochtige kelders onder een flatgebouw, waarin apathische mensen een schimmig, dierlijk primitief bestaan leiden. Soms wordt de apathie doorbroken door wreedheden en smijt men met elkaar als zandzakken. In deze wereld heeft het menselijk leven geen waarde. Als Raskolnikov bijna gewurgd wordt door een potige kerel, kijken omstanders geamuseerd toe.
Deze wereld heeft geen toekomstperspectief, reden waarom een groot aantal mensen zelfmoord pleegt door in een trappenhuis over de balustrade te springen. Ook Raskolnikov zien we op het randje staan, maar net voordat hij zal gaan springen, trekt hij zich terug. Dit is Sokoerovs visie op het huidige Rusland, waar armoede mensen verandert in monsters. Of zoals hij het zelf formuleerde: "Armoede is ook een macht, zelfs gevaarlijker dan rijkdom en weelde, want het is een macht die alleen maar kan vernietigen."
Sokoerov slaagt er uitstekend in zijn angsten om te zetten in een uiterst benauwende film. In zijn stijl bouwt hij voort op zijn twee voorlaatste films, De tweede cirkel en Kamen: veel duisternis, lange shots en gebruik van lenzen die het beeld vervormen. Prachtig is ook nu weer het kleurgebruik: veel bruintinten, afgewisseld met een grauw zwart-wit en soms pastelachtige kleuren. Sokoerov is een filmmaker die met de camera schildert, in een stijl die van figuratief naar abstract pendelt. Soms levert de camera herkenbare beelden, soms volstrekt abstracte composities.
Kenden we deze elementen allemaal al uit Sokoerovs voorgaande films, uniek is de geluidsband. Stemmen klinken beurtelings hol en dof en omgevingsgeluiden zijn door elkaar gemixt, zodat de luisteraar zich niet kan richten op één dominant geluid. Prachtig zijn de regelmatige flarden van Mahlers tragische ‘Kindertoterlieder’. In Mahler herkent Sokoerov ongetwijfeld een verwante ziel. Niet alleen vond ook deze componist de oplossing voor het levensdrama na lang zoeken in de religie, maar evenals Sokoerov koesterde ook hij een bijna religieuze opvatting over het kunstenaarsschap. Whispering pages is Sokoerovs diagnose van een doodzieke natie.

Jos van der Burg