UN CONTE DE NOËL

Arnaud wie? De Franse filmmaker Arnaud Desplechin kan in Frankrijk geen kwaad doen, maar un conte de noël is zijn eerste film die de Nederlandse bioscoop haalt. Beetje late ontdekking, maar beter laat dan nooit.

‘Je egoïsme is monsterlijk. Ik haat je.’ De woorden staan in een dagboek van een net overleden oude man. Ze zijn gericht tegen zijn dochter, de dertiger Nora, die dacht dat haar vader gek op haar was. Zij was zijn troetelkindje. Hij had alles voor haar over. Was altijd bezorgd om haar. Hield onvoorwaardelijk van haar. Dacht Nora, maar de werkelijkheid was anders, leert haar vaders dagboek. Daarin schiet de man zijn woede en frustratie als giftige pijlen op haar af. Hij verwijt zijn dochter narcisme, eigenwaan, kilheid, oppervlakkigheid — het gaat maar door. Nora krimpt ineen onder de mokerslagen die het dagboek uitdeelt.
Met de film rois et reine (2004), waarin deze scène voorkomt, bevinden we ons op vertrouwd Frans filmterrein. Desplechin, die de film vier jaar geleden maakte, is niet de eerste die achter de façade kijkt van een niet armlastige, cultureel ontwikkelde familie, waarin men het goed met elkaar getroffen lijkt te hebben. Claude Chabrol heeft zijn carrière gebouwd op graafwerk bij bourgeoisfamilies. De schone schijn, de hypocrisie, de (seksuele) geheimen, de verborgen vijandschappen: als een archeoloog legde Chabrol film na film de verrotte fundamenten van families bloot. rois et reine staat met een stevig been in deze Franse traditie. Maar Desplechin toont niet de oude maar de nieuwe burgerij. Achter zware gordijnen, in muffe, benauwde kamers levende families van corrupte heren en roddelende vrouwen zijn verdwenen. Ze zijn vervangen door moderne stedelingen, die geen taboes kennen. Die nooit om een woordje verlegen zitten en even makkelijk over voetbal praten als over hun laatste orgasme. Hoge en lage cultuur, over alles hebben ze een mening. Geheimen kennen ze niet want alles is bespreekbaar. Maar niet heus. In rois et reine komt niet alleen Nora achter een choquerende waarheid, maar ook haar ex-vriend Ismaël. De in een stringkwartet vioolspelende musicus denkt dat hij onmisbaar is, totdat hij plotseling uit het kwartet wordt uitgegooid. Hij krijgt te horen dat iedereen altijd al een hekel aan hem had. Men is zijn arrogantie beu. De dreun komt hard aan, want Ismaël dacht toch echt dat zijn collega’s hem geestig en sympathiek vonden. Het is de kern van Desplechins kleine (vijf films) maar imposante oeuvre: hoe goed kennen we elkaar? En onszelf? En wat bindt ons?

Zelfspot
Desplechin komt uit een cultureel ontwikkelde familie in Roubaix. De appels vielen niet ver van de boom, want van Arnauds twee zussen is Raphaëlle scenarist en Marie romanschrijfster. Zijn broer Fabrice acteerde in een paar van Arnauds films. Arnaud volgde in Parijs de filmschool en studeerde in 1984 af. In de jaren erna deed hij camerawerk voor anderen, maakte een paar korte films, waarna hij in 1991 in Frankrijk de aandacht trok met la vie des morts. De bijna een uur durende film, die hem de Jean Vigo prijs voor beste korte film opleverde, bevat al de thematiek van Desplechins latere films. Als een jongen na een mislukte zelfmoordpoging in het ziekenhuis wordt opgenomen, komen vrienden en familieleden in verbijstering bij elkaar. Wat weten ze eigenlijk van de jongen? Hoe goed kennen ze hem?
Een jaar na la vie des morts maakte Desplechin zijn speelfilmdebuut met la sentinelle. De film, over een student die van Duitsland naar Parijs reist, waar hij in zijn koffer een hoofd vindt, verschilt door dat bizarre gegeven van Desplechins overige films. Toch is er ook een overeenkomst: in al zijn films gaat Desplechin met genres aan de haal. la sentinelle is een avonturen- en spionnenfilm, maar ook een psychodrama en een politieke film over de Koude Oorlog. De film dong mee naar de Gouden Palm in Cannes en Desplechins naam was gevestigd. Maar de maker liet zich niet opjagen en nam vier jaar de tijd voor zijn volgende film comme je me suis disputé (ma vie sexuelle), dat we kunnen vertalen als: hoe ik met mezelf in de clinch lig over mijn mijn seksuele leven. Ook bij zijn latere films hield hij het ritme van vier jaar aan. comme je me suis disputé… doet aan het latere rois et reine denken. Beide films gaan over cultureel onderlegde, goed van de tongriem gesneden personages, die als het erop aankomt hulpeloos in het leven staan. Twintiger Paul twijfelt aan alles in het leven. Is zijn werk als wetenschappelijk medewerker aan een universiteit bevredigend? Is hij in staat om een proefschrift te schrijven? En vooral: moet hij zich binden aan een vrouw? Zo ja, aan wie? Klinkt niet bijzonder origineel, maar Desplechin wordt niet voor niets de Franse Woody Allen genoemd: de geestige dialogen en de zelfspot van de personages tillen de film ver uit boven gangbare komedies over twintigers die stilstaan omdat ze niet kunnen kiezen.
Het gaat Desplechin niet alleen om een zedenschets, maar vooral om een visie op relaties. In zijn films zijn relaties geen standaardartikelen, maar maakbare constructies. Dat geldt in de liefde, maar ook in families. Relaties zijn niet vanzelfsprekend, maar moeten worden gecreeërd. Dat lukt alleen als we onszelf kennen, zodat we weten wat we willen en verlangen. Desplechins films zitten boordevol prikkelende opvattingen. De maker is het eens met Truffauts opvatting dat iedere filmminuut minstens vier ideeën moet bevatten. Met slow movies als het werk van Antonioni heeft hij niets, omdat ze gebaseerd zijn op "one fucking idea". Desplechins hyperenergieke films stralen soms te graag uit dat de maker niet van de straat is, maar het voordeel is dat de lat aangenaam hoog ligt.

Verwrongen
Sommige filmmakers zien iedere film als een nieuw avontuur, waarin zij zich met een nieuwe ploeg mensen storten. Desplechin heeft geen last van professionele bindingsangst en omringt zich met zoveel mogelijk bekenden. Zo doet Eric Gauthier altijd het camerawerk. En Emmanuel Bourdieu (de dochter van socioloog Pierre Bourdieu) schrijft de scenario’s. Ook keren veel acteurs steeds terug. Mathieu Amalric en Emmanuelle Devos zijn in vier van zijn vijf films te zien. Dat Desplechin beter trouw aan zijn vrienden kan blijven, merkte hij toen hij na comme je me suis disputé… uit Frankrijk wilde breken. Hij maakte in 2000 de Engelstalige periodefilm esther kahn, over een arme joodse naaister in de negentiende eeuw die droomt van een leven als beroemd toneelactrice. Geen Amalric en Devos, maar Summer Phoenix (zus van) en Ian Holmes. De poging om een succesvol melodrama Hollywoodstijl te maken, bleef steken in eh, inderdaad, een poging. Desplechin is simpelweg te Frans om buiten Frankrijk een overtuigende film te kunnen maken. Dat hij en Frankrijk bij elkaar horen, liet hij vier later weer zien met rois et reine. De film maakte nog iets duidelijk, namelijk dat Desplechin zijn onderwerpen dicht bij huis zoekt. Niet iedereen is daar blij mee. Desplechins ex-geliefde en actrice Marianne Denicourt spande een rechtszaak aan tegen haar ex, omdat het manipulatieve personage Nora in rois et reine teveel op haar zou lijken. "Arnaud Desplechin heeft op een wrede en harde manier een verwrongen beeld gegeven van het leven van Marianne Denicourt met het doel haar te verwonden", betoogde haar advocaat. Denicourts ex-geliefde Daniel Auteuil wilde ook wel een handje helpen. Hij betoogde dat de vrijheid van de kunstenaar ophoudt als "het vernietigen van menselijk leven" het doel is. De rechter vond het onzin en zag rois et reine als fictie. Denicourt kreeg geen tweehonderdduizend euro schadevergoeding. De actrice sloeg korte tijd later terug met de roman Mauvais genie (Doortrapt genie) over een ontspoorde filmregisseur, die Arnold Duplancher heet. Het is nooit saai in de Franse filmwereld.

Reactionair
Desplechin werd blijkbaar niet ontregeld door de commotie, want hij komt nu, vier jaar na rois et reine, weer met een nieuwe film. Als un conte de noël, waarin natuurlijk weer Amalric en Devos spelen, op Desplechins familie is gebaseerd, kunnen de familieleden de film misschien beter niet gaan zien.
In de ouderlijke villa in Roubaix komt een familie bij elkaar om Kerstmis te vieren. Het wordt een confrontatie tussen ouders, kinderen en kleinkinderen. De strijd spitst zich toe op de strijd tussen de cynische matriarch (Catherine Deneuve) en haar volwassen zoon Henri (Amalric), het zwarte schaap in de familie. Desplechin zet de personages fijn in de bankschroef. Zo heeft Henri’s aan leukemie lijdende moeder alleen kans op overleving als zij ruggemerg krijgt van Henri. Maar waarom zou Henri dit over hebben voor een moeder, die openlijk zegt nooit van hem te hebben gehouden? Daarnaast heeft Henri’s zus nog een rekening met haar broer te vereffenen: "Je hebt mijn hele leven gestolen."
Melodrama? Zeker, maar vooral Bergmandramatiek. Achter de spectaculaire aanvaringen en conflicten voelen we een gevecht om elkaar niet te verliezen. Ook in un conte de Noël zijn relaties niet vanzelfsprekend, maar moet er hard voor worden gewerkt. Zoals in reine et rois vaderliefde niet vanzelfsprekend is, is dat in un conte de noël het geval met moederliefde. In een interview noemde Desplechin het ‘dwaas en reactionair’ om te denken dat ouders automatisch van hun kinderen houden. "Je kunt een vrouw met kinderen zijn, maar dat betekent absoluut niet dat je een moeder voor hen bent." Desplechins films onthullen op milde wijze harde menselijke waarheden, waarbij de maker rijkelijk put uit Freuds opvattingen, klassieke literatuur en filosofie. In zijn films gaat het altijd mis met de personages, omdat ze de verkeerde kant opkijken. Ze zoeken het bij anderen en niet bij zichzelf. In de woorden van een personage in un conte de noël. "We blijven vreemden voor onszelf, omdat we onszelf niet zoeken." Het is mooi dat Desplechins films ons dichter bij onszelf brengen.

Jos van der Burg