Bregtje van der Haak over Ubiquity

Moeten we altijd met elkaar verbonden zijn? De marketingtaal van telecombedrijven en digitale platforms wil je laten denken van wel. Uit de documentaire Ubiquity klinken andere geluiden. Bregtje van der Haak: ‘Uiteindelijk is de vraag: hoe blijf je autonoom? Zelf de baas blijven is best moeilijk als apparaten ontworpen zijn om je te verleiden.’

Door Mariska Graveland

Overal om ons heen en door ons heen is er straling van wifi-routers, zendmasten en elektrische apparaten. We hebben er zoveel profijt van dat we niet meer zonder kunnen. Maar in de documentaire Ubiquity van Bregtje van der Haak (verbonden aan VPRO’s Tegenlicht en maker van onder meer Digitaal geheugenverlies over het outsourcen van ons geheugen aan digitale media) vertellen drie mensen hoe die straling hun leven veranderde omdat ze overgevoelig bleken voor elektromagnetische pulsen. Een van hen is de Zweedse ingenieur Per Segerbäck, die aan de wieg stond van de smartphone bij Ericsson. Hij woont al achttien jaar in het bos, nadat hij ziek werd van de straling. Ook Anouk in Weesp en Asaka in Tokio zijn overgevoelig en zoeken een uitweg uit het wereldwijde web. Maar aan de onzichtbare straling valt amper te ontsnappen.
Van der Haak: “In de echte wereld hebben Per, Anouk en Asaka weinig macht over hun leven. Daarom wilde ik ze in mijn film wel macht geven over het verhaal dat ze te vertellen hebben. Bij de interviews heb ik steeds hun strikte leefregels gerespecteerd. Bij Per zijn die heel duidelijk: hij verdraagt geen digitale camera met batterijen dus gebruikten we een opwind-Bolex uit de jaren 40, waardoor we geen shots langer dan vijftien seconden konden draaien. Synchroon geluid kon dus ook niet. En hij kon maar een uur per dag met ons praten. Enorm ingewikkeld allemaal maar ik wilde graag vanuit hun perspectief naar de wereld kijken.”
Ubiquity betekent zoiets als ‘overal tegelijk zijn’. Als je het woord ‘ubiquity’ op Google intikt, krijg je eerst een hele pagina vol opgedrongen resultaten van het bedrijf Ubiquiti, met een i, die routers verkoopt onder de slogan ‘democratizing wifi’. Dat is de belofte: de alomtegenwoordigheid van wifi. Of je kunt ook zeggen: de onontkoombaarheid ervan.
“Het viel me op dat die marketingtaal van telecombedrijven steeds meer van dat soort woorden in de mond neemt: ‘home is where the wifi is’, ‘all connected’, ‘altijd overal’, dat soort holistische kreten. Ik heb daar een dubbel gevoel bij. Digitale technologieën zijn onlosmakelijk met ons verbonden en brengen veel goeds, maar ik heb wel problemen met het idee dat het er altijd en overal moet zijn. We moeten er zelf de zeggenschap over blijven houden en dat is nu niet meer zo. Er is nu een bijna totalitair einddoel geformuleerd van wereldwijde dekking. Bedrijven doen alsof we dat allemaal willen, zonder dat ons ooit iets is gevraagd. Daar heb ik echt moeite mee. Ik denk dat we mogelijkheid moeten houden om de wereld ook zonder verbondenheid met digitale netwerken te ervaren.”

IJskast
Ubiquity betekent ook ‘een goddelijke aanwezigheid’ en het lijkt inderdaad bijna iets religieus: digitale netwerken als de god die altijd overal alles ziet. Dat gevoel van onvrijheid en bespied worden heeft Van der Haak in haar documentaire verbeeld via droneshots. We kijken van bovenaf naar een bos of een wijk alsof je vanuit het perspectief van de elektriciteitskabels naar de mensen kijkt.
“Die vorm was belangrijk. Via de mensen die gevoelig zijn voor de straling wilde ik meer grip krijgen op die onzichtbare en ongrijpbare netwerken. Als je Facebook of Google wil spreken dan krijg je niemand aan de telefoon, ze geven geen persconferenties en er is geen democratische controle op die bedrijven. Het plan dat ze nu uitvoeren om de hele planeet te dekken speelt zich af buiten ons gezichtsveld.”
“Mijn film gaat niet zozeer over zieke mensen. Ik wil eerder iets herkenbaars oproepen: iedereen weet dat het echt anders voelt om met je kind te eten zonder de telefoon naast je, dat je misschien beter slaapt als je hem niet in de slaapkamer hebt liggen. Of dat nou komt door fysieke pulsen of een psychologische verbondenheid met dat elektromagnetische net dat ons omsluit, dat maakt me niet eens zoveel uit. Het gaat me om de enorme impact van die technologie op ons leven, ook op het gebied van privacy — dat is door het Facebookschandaal wel duidelijk geworden. Maar het heeft ook invloed op onze gezondheid, onze concentratie, onze creativiteit en onze relatie met anderen. Ik vind het nogal wat als bedrijven dan zomaar zeggen: het moet er overal altijd voor iedereen zijn.
En dan komt er ook nog het Internet of Things overheen. Dat betekent dat iedere autoband, iedere ijskast wordt uitgerust met nanotransmitters. Ik wilde laatst een lampje kopen bij Ikea en die kon ik alleen nog maar krijgen met een draadloze verbinding. Ik ben niet tegen wifi en nanotransmitters maar het hoeft niet altijd en overal gebruikt te worden. Je mag ook wel ruimtes en natuurgebieden overhouden zonder wifi, waar je niet de drang voelt om Facebookselfies te plaatsen. Een wandeling voelt dan vanzelf anders.”

Bregtje van der Haak

Tent
Moeten we naast het recht om onzichtbaar te zijn, ook het recht hebben om offline te kunnen zijn? “Wifi en het ‘internet van dingen’ kunnen niet meer worden teruggedraaid. Ik denk wel dat er een soort kentering plaatsvindt, dat mensen zich meer gaan afvragen: wil ik dit wel? Er komen bijvoorbeeld steeds meer burgerinitiatieven tegen zendmasten. Voor zo’n mast is geen vergunning nodig en hij wordt dan ook zonder controle geregistreerd bij het antennebureau. Dat valt onder het ministerie van Economische Zaken, waar vijf mensen werken met een communicatieachtergrond. Dat is alles wat er is.
“Grip krijgen op techbedrijven kan alleen via de politiek. Ik zie niet hoe je dat als individu kunt doen. Je kunt natuurlijk bewuster omgaan met je telefoon, en scholen kunnen grenzen aan het gebruik stellen. Ook zijn er bedrijven met een casual Friday om mensen te stimuleren hun telefoon een dagje uit te zetten. Ik denk dat er wel meer van dat soort initiatieven zullen komen, waar mensen makkelijk op kunnen inhaken. Maar de echte vraag is: zijn er nog plekken waar je niet zichtbaar bent, waar die netwerken er niet zijn? Als je telecom gaat zien als een nutsvoorziening, zoals elektriciteit of water, dan kun je die beter gaan reguleren. Zonder alles af te wijzen kun je best zeggen: dit wil ik wel en dit wil ik niet. Ik hoop dat het die kant op gaat.”
Economische Zaken heeft recent besloten dat er een maximum moet komen aan de straling van 5G-zendmasten. “Dat las ik tot mijn grote verbazing ook. Dus regulering kan best, het is niet onmogelijk.” Is dat impliciet ook een erkenning van de klachten van de mensen uit je documentaire? Het lijkt erop dat ze die nu serieus nemen. “Misschien. De GGD zegt inmiddels ook dat ze niet wachten op meer onderzoek naar straling, maar dat ze de vele mensen met dergelijke klachten gewoon gaan helpen.”
Hun ‘environmental disease’, een omgeving die je vijandig is, doet denken aan Todd Haynes’ meesterwerk Safe. Julianne Moore is daarin allergisch voor ‘de buitenwereld’ en trekt zich steeds verder terug. “Dat was inderdaad mijn inspiratiebron, een visionaire film, een van de beste die ik ooit heb gezien. Je ziet hoe ze langzaam vervreemdt van haar omgeving, van mensen die haar niet begrijpen en zeggen: ‘Ze heeft het toch goed, wat zeurt ze toch.’ En dan eindigt ze in een dome, een tent die haar helemaal afsluit van de buitenwereld, een heel indrukwekkend beeld.”

Woud
Voor Tegenlicht heeft Van der Haak de digitale wereld al van allerlei kanten laten zien. In de door haar geregisseerde aflevering Offline als luxe zocht ze white spots op, plekken zonder wifi. Techmens ging over alomtegenwoordige camera’s. Digitaal geheugenverlies liet zien hoe kort ons geheugen is geworden door de digitalisering. En voor All in the Game dook ze in de wereld van de gamers.
“De vraag die ik steeds opnieuw stel is: hoe blijf je autonoom? Zelf de baas blijven is best moeilijk als dingen ontworpen zijn om je te verleiden. Na een Tegenlicht-bijeenkomst in Pakhuis De Zwijger zei iemand: ‘Die digital natives hebben geen last van hun mobieltje, we zitten hier een probleem te creëren dat er helemaal niet is. Maar toen stond er een jongen van 19 op en die zei: ‘Nee, het is precies andersom, het is voor ons nog veel moeilijker om er af te blijven, omdat het er altijd is geweest. Help ons alsjeblieft, help ons.’ Dat was zo aangrijpend. Toen wist ik zeker dat ik een lange film voor de bioscoop wilde maken, een filmische ervaring die aan het denken zet.”
Misschien is turnitoff.nl iets voor hem, en ons allemaal. Rond de première van Ubiquity start BALDR Film met impact producer Janina Pigaht deze campagne, die middelen biedt om aan draadloze netwerken te ontsnappen. Die onzichtbare netwerken zijn in Ubiquity hoorbaar gemaakt dankzij het bijzondere geluidsontwerp van Vincent Sinceretti. “Vincent heeft met een speciale techniek communicatiesignalen omgezet in geluidsgolven. 3G klinkt anders dan 4G. Je hoort zo het verkeer tussen de verschillende signalen in de lucht.” Ook de app White Spots, ontwikkeld door Richard Vijgen, fotograaf Jacqueline Hassink en Van der Haak, visualiseert de signalen om je heen. Die zien eruit als een immens woud van patronen waar je ineens doorheen kunt lopen. White Spots biedt ook een wereldkaart met plekken zonder wifi, met dank aan diezelfde digitale technologieën. “Ik ben niet tegen digitale technologieën. Ik wil vooral een wake-up call geven.”