Tramontane (Rabih) (Vatche Boulghourian over)

'Zonder visueel geheugen verdwijnt ons historisch bewustzijn'

  • Datum 05-07-2017
  • Auteur
  • Gerelateerde Films Tramontane
  • Regie
    Vatche Boulghourian
    Te zien vanaf
    01-01-2016
    Land
    Libanon/Frankrijk
  • Deel dit artikel

Een blinde man reist in Tramontane door Libanon op zoek naar zijn geboortecertificaat, ‘en dus naar het bewijs dat hij bestaat’, aldus debuterend filmmaker Vatche Boulghourian.

Door Dana Linssen

Blindheid is voor veel filmmakers een soort last frontier, de grens die ze per se willen slechten om tot de kern van hun vak en hun kunst door te dringen. Dat gold ook voor de Libanese filmmaker Vatche Boul­ghourian, die na jaren in het Midden-Oosten gewerkt te hebben aan diverse documentaires en nieuwsreportages en een studie film in New York in zijn debuutfilm Tramontane een blinde hoofdpersoon opvoert. Het script voor wat zijn debuutfilm moest worden was al bijna af toen hij een artikel van neuroloog Oliver Sacks las over de memoires van theoloog John Hull die minutieus beschreef hoe hij langzaam blind werd. Het meeste indruk maakten de passages waarin Sacks ingaat op hoe met het verdwijnen van Hulls gezichtsvermogen ook zijn visuele geheugen afneemt. Het relaas van iemand die niets meer kon zien, was voor Boulghourian een eyeopener: "Opeens zag ik wat voor geweldige metafoor dit was voor de manier waarop Libanon omgaat met trauma, geheugen en geschiedenis", vertelde hij eerder dit jaar op het Filmfestival Rotterdam, waar de film na zijn première in de Semaine de la critique van het Filmfestival Cannes vorig jaar voor het eerst in Nederland te zien was. "Je zou kunnen zeggen dat zonder visueel geheugen ook ons historisch bewustzijn verdwijnt. Film is een vorm van visueel geheugen."

Vatche Boul­ghourian (portret Nichon Glerum)

Geboortecertificaat
Tramontane gaat over de blinde zanger en multi-instrumentalist Rabih, die voor een optreden in Europa een paspoort moet aanvragen, en er dan achter komt dat zijn identiteit betwist wordt. Zo wordt hij gedwongen een reis door Libanon te ondernemen om zijn geboortecertificaat te vinden, hetgeen een reis wordt door de bloedige geschiedenis van zijn land.
Voor de hoofdrol vond Boulghourian een echte blinde musicus: "Ik wist vanaf het begin dat ik met een blinde acteur wilde werken, maar ook dat me dat voor een hoop ethische vragen zou stellen. Hoe is het bijvoorbeeld voor iemand om mee te werken aan een film die hij nooit zelf zal kunnen zien?" Tijdens de voorbereiding en casting ontdekte Boulghourian iets opmerkelijks: veel van de blinden die hij sprak waren juist enorme filmfans die hele verhalen konden navertellen. "Ik ben daardoor niet alleen anders gaan nadenken over het soort film dat ik wilde maken, maar ook over wat film eigenlijk is. Natuurlijk is film een visueel medium. Maar schijnbaar is het filmische iets wat het louter zichtbare overstijgt."
Wat zou er gebeuren als je een film zou maken die je op twee manieren zou kunnen ervaren en begrijpen: visueel en auditief, maar ook zonder een enkel frame te hoeven zien, zonder dat het een hoorspel zou worden? "Ik kwam erachter dat we in het sounddesign, en in de ruimtelijke compositie van het geluid, dezelfde emotionele impact moesten leggen als mensen anders bijvoorbeeld uit het acteren zouden halen. Dat heeft met stilte te maken, en met nabijheid en afstand."

Blindheid en burgeroorlog
Blindheid heeft verschillende functies in het verhaal, zowel narratief als metaforisch, vertelt Boulghourian. "Als Rabih niet blind was geweest dan was hij er al veel eerder in zijn leven achter gekomen dat er met zijn identiteitspapieren iets niet in orde was. Dus het feit dat hij niet kan zien heeft zijn leven op velerlei manieren beperkt. Maar dan is hij gedwongen om een reis te ondernemen om op zoek te gaan naar zijn identiteit. Een roadmovie met een blinde hoofdpersoon waarin zijn beperking zijn kracht wordt. Dat alles heeft natuurlijk ook een thematische, misschien zelfs metaforische betekenis. Zijn blindheid is het gevolg van de oorlog. Maar om erachter te komen wat er gebeurd is, moeten de mensen om hem heen een aantal dingen uit het verleden onder ogen zien."
"Je zou kunnen zeggen dat er in Libanon een bepaalde vorm van vrijwillig geheugenverlies, van vrijwillige blindheid bestaat", vervolgt hij. "De burgeroorlog is in 1990 beëindigd, en sindsdien gaat het land goed vooruit. Maar wel ten koste van de verwerking van het trauma. Er is geen gedeeld narratief, geen overeenstemming in Libanon hoe we de oorlog moeten bespreken. Er is geen collectief geheugen. Er is geen samenhangend verhaal wat we onze kinderen op school leren. De geschiedenisboeken houden in 1975 op. Dat betekent dat iedereen op zijn eigen versie van de geschiedenis is aangewezen, verhalen die uiteindelijk de kloof tussen de verschillende bevolkingsgroepen alleen maar zullen vergroten, en dat gaat tot op de dag van vandaag door. Er groeit een heel nieuwe generatie op zonder bewustzijn van hun verleden, of met een eenzijdig beeld van hun geschiedenis. Er zijn veel jonge mensen die de oorlog verheerlijken, omdat ze niet weten dat het de hel was. Maar als je het niet over het verleden eens kunt worden, hoe kun je het dan over het heden of de toekomst eens worden? Er is grote werkeloosheid, er zijn problemen met de toevoer van elektriciteit en water en dan zijn er nog eens meer dan twee miljoen vluchtelingen uit Syrië. Mijn film mag dan misschien een bittere feelgoodfilm lijken met veel muziek, maar hij gaat juist over al die dingen die niet benoemd worden. Hij heeft een heel urgente en acute achtergrond."