TRAHIR

Het verdwijnen van de ideologie heeft zo zijn nadelen. Met het streven naar een ideale samenleving verdween ook de politieke film. Spannende verhalen over de heroïsche strijd van de eenling versus het systeem hebben hun zin verloren, nu er geen systeem meer over is. Voor ware politieke betrokkenheid moet men terug naar het verleden. Trahir speelt zich af in Roemenië, toen het nog volledig in de greep van het communisme was.

Voor zover er nog politieke films worden gemaakt, zijn ze hun overtuiging kwijtgeraakt. Iemand als Robert Kramer gaat stug door, maar hij laat het oordeel aan de kijker. Zijn recente documentaire over Vietnam is liefdevol, zonder duidelijk stelling te nemen. In de jaren zestig en zeventig was de politiek expliciet aanwezig. Bijvoorbeeld in het werk van Costa-Gavras of Alan J. Pakula, twee regisseurs die inmiddels in heel ander vaarwater zijn terechtgekomen.
Trahir is een politieke film van het oude stempel. Het herinnert aan de beste films van Costa-Gavras: integer, degelijk en fascinerend. Johan Leysen is een waardig opvolger van Yves Montand. Het is bijna een formule: de hoofdpersoon raakt bekneld tussen de raderen van een hem vijandig regime. Om te overleven moet hij zich compromitteren. Zijn paranoia en morele dilemma’s worden zorgvuldig uitgespeeld. Zo spannend kan politiek zijn.

Handtekening
Roemenië, 1947. De jonge dichter en journalist George Vlaicu verzet zich tegen de in gang gezette sovjetisering van zijn land. Onder de kop ‘Trahir’ (‘Verraad’) schrijft hij een artikel in de krant: "De Roemeense lucht is nog zuiver. Vervuil ze niet, kameraad Stalin." Elf jaar eenzame gevangenschap is het gevolg. Het verblijf in de duistere, bedompte ruimtes, in het begin van de film, is lang genoeg om als kijker evenzeer te verlangen naar een beetje buitenlucht.
Vlaicu komt vrij dankzij een overeenkomst met een inspecteur van de veiligheidsdienst. Af en toe een handtekening is de prijs voor Vlaicu’s vrijheid en publicatie van zijn werk. Hij krijgt de garantie dat hij de dienst nooit iets nieuws zal hoeven te vertellen, de dienst weet immers alles al. Hij hoeft alleen maar de verklaringen van anderen te bevestigen. Zo blijft de dichter een gevangene van de staat, al waant hij zich vrij.
Zijn oude vrienden bleven buiten de gevangenis door zich iets buigzamer op te stellen. Gegeneerd schuiven ze Vlaicu geld toe bij het welkomstmaal, want ex-gevangenen komen moeilijk aan de slag. Maar Vlaicu heeft behalve talent een afspraak met de staat en ontwikkelt zich tot succesvol dichter. Met weerzin legt hij zijn bezoekjes af aan de inspecteur, een minzame man in een lege flat met enkel dossiers.
Ook al is hij er van overtuigd niemand kwaad te doen, de bizarre combinatie van gerespecteerd dissident enerzijds en informant van het regime anderzijds breekt Vlaicu op. "Soms verlang ik terug naar de gevangenis. Je wist wat je was, slachtoffer of beul." vertrouwt hij de inspecteur toe. Eind jaren zeventig vlucht hij met vrouw en zoon naar Frankrijk. De veiligheidsdienst slaat terug met ‘onthullingen’ over zijn dubbelrol. Dat waar de dissident destijds het regime van betichtte, kleeft nu voorgoed aan de balling: het gruwelijke woord verraad.

Vuile handen
Regisseur Radu Mihaileanu woont, na gevlucht te zijn, sinds 1980 in Frankrijk en voelt zich inmiddels een "Roemeen met een Franse blik". Dat alle Roemenen Frans spreken in zijn debuutfilm stoort geen moment. Trahir overtuigt omdat Mihaileanu zo genuanceerd en ingetogen te werk is gegaan. Geen overdadige uitleg over hoe erg het allemaal was, geen goedkope wrok jegens zijn vaderland, maar een subtiel psychologisch drama. In Oost-Europa was de overheid een bezetter in oorlogstijd. Haarscherp toont Trahir hoe zelfs een ‘goed mens’ onder dergelijke omstandigheden besmet raakt met het virus van de vuile handen.
Dat dankt de film voor een groot deel aan de vertolking door Johan Leysen. Hij bewaart het evenwicht: hij is tragisch, maar niet zielig; hij is hard, maar geen rotzak. Steeds ontkent hij iets te zullen doen, in de volgende scène doet hij het. Hij maakt lafheid aannemelijk, zelfs aanvaardbaar. Hij probeert alleen maar te overleven.

Radio Free Europe, de door Amerika gefinancierde zender die Oosteuropese ballingen een stem gaf en een belangrijke rol speelt in Trahir, gaat de komende twee jaar de helft van zijn personeel ontslaan. Dat stond deze week in de krant. Weer wat minder ideologie in de wereld. Wat overblijft is de verdediging van de voormalige ‘collaborateurs’. Van de Oostduitse toneelschrijver Heiner Müller bijvoorbeeld, wiens situatie een frappante gelijkenis vertoont met die van George Vlaicu.
De schok was groot toen bleek dat zelfs hij, toonbeeld van de onafhankelijke geest, contact heeft gehad met de Stasi. Müller: "Er bestaat een mensenrecht op ‘lafheid in het aangezicht van de vijand’ en daarvan heb ik in die situatie gebruik gemaakt." Het zien van Trahir helpt om te begrijpen wat dat mensenrecht inhoudt. Ook wat de gewone mensenrechten inhouden, trouwens. Het gezicht van de pas gearriveerde vluchteling bij het zien van de Parijse straatlichtjes, het is beetje afgesleten maar het is effectiever dan tien commercials van Amnesty bij elkaar.

Mark Duursma