THE TRUCE

Aan het slot van The truce onthult acteur John Turturro in de rol van de Italiaans-joodse schrijver Primo Levi de opdracht: nooit meer Auschwitz! In mei — een door de vele herdenkingsplechtigheden betekenisvolle datum — vond in Cannes de wereldpremière plaats, maar van een zoveelste doorsnee holocaustfilm is geen sprake. Francesco Rosi’s verfilming van Levi’s gelijknamige boek dient als doorgeefluik aan de jongere generatie die de oorlog slechts als verplichte leerstof uit de geschiedenisboeken kent.

Kampbeulen en SS-officieren verbranden met de laatste slachtoffers alle bewijzen van hun goed geoliede vernietigingsmachinerie. Overlevenden gooien kort daarop het gehate kampuniform en de gele ster in het vuur. Slachtoffers en daders die de tastbare herinneringen aan de gruweldaden proberen uit te wissen. Zo begint The truce.
Verdringen en herinneren van het oorlogsverleden: rond deze thema’s concentreert zich het oeuvre van Primo Levi. Hij overleefde het concentratiekamp volgens eigen zeggen met maar één doel: om te getuigen. Uit deze drang ontstond ‘Is dit een mens’, het aangrijpende kamprelaas waarin Levi niet alleen de daders maar de hele westerse maatschappij met haar berustende houding een spiegel voorhoudt. Aanvankelijk was er weinig interesse voor zijn debuutboek en vond hij slechts met moeite een uitgever. Van die ongeïnteresseerde, bijna vijandige houding had Levi trouwens al een voorproefje gehad tijdens zijn thuisreis door Polen en Rusland, waarvan hij verslag doet in zijn tweede roman ‘Het respijt’ uit 1967, een periode waarin (eindelijk) de bereidheid om te luisteren naar de stemmen uit het oorlogsverleden toenam.

Gewetensconflict
Rosi’s filmversie begint met het overhaaste vertrek van de nazi’s uit Auschwitz. Primo Levi is één van de overlevenden. Door zijn ogen beleeft de kijker de chaotische repatriëring van de slachtoffers. In het geval van Levi voert de tocht via ontelbare omwegen van de koude gronden van het Poolse platteland naar de warme schoot van het ouderlijk huis in Noord-Italië. Temidden van de na-oorlogse chaos groeit het besef van herwonnen vrijheid en de perspectieven die dit biedt. De dramatiek van de overlevenden wordt verwoord door een meereizend concertviolist, die in Auschwitz iedere klus aanpakte om maar te overleven, maar na zijn bevrijding plotseling iedere vorm van handenarbeid schuwt, omdat hij weer aan een toekomst durft te denken als musicus.
De daders, de Duitsers, dienen zich tijdens de reis aan als krijgsgevangenen. Slachtoffer en beul staan weer tegenover elkaar maar hebben van rol gewisseld. Hoe stel je je dan op? Vergeven en vergeten of wraak nemen? Het sterkst komt het gewetensconflict tot uitdrukking tijdens een tussenstop in München. Een wagon vol Auschwitz-overlevenden staat oog in oog met een groep Duitse gevangenen die aan het spoor werken. Levi gaat de confrontatie aan door in zijn kampuniform demonstratief voor de Duitsers te paraderen. Eén van hen zakt voor Levi op zijn knieën. Nu weet hij dat hij niet zal zijn vergeten.

Zelfmoord
In nagenoeg alle films van Francesco Rosi klinkt een grote maatschappelijke betrokkendheid door. Heikele thema’s en confronterende stellingnames is Rosi daarbij nooit uit de weg gegaan. In Cadaveri eccelente en Tre fratelli neemt hij het terrorisme op de korrel, de maffia in Lucky Luciano en in Salvatore Giuliano en na na een jarenlange afwezigheid is Rosi dus terug met een na-oorlogse episode, die door geschiedschrijvers weinig belicht is.
Voordat Rosi met de opnames van The truce begon zocht hij contact met Levi, die verheugd instemde met verfilming van zijn boek. Kort daarna pleegde de schrijver zelfmoord. Deze dramatische gebeurtenis en de dood van twee technici hebben de totstandkoming van The truce niet alleen vertraagd, maar vermoedelijk ook beïnvloed. Omzichtig volgt Rosi het verhaal van Levi op de voet, de tekst bijna letterlijk in beelden vertalend alsof hij bang was voor zijn eigen inbreng.
De thematiek is dramatisch genoeg, maar de conventionele aanpak van Rosi staat een indringende roadmovie in de weg. In zijn boek brengt Levi niet alleen een geografische reis in kaart. Een emotionele en psychologische ontwikkeling maken evenzeer deel uit van zijn Odyssee. ‘Het respijt’ heeft vele gezichten: reisverslag, getuigenis, historisch document en psychologisch drama, maar Rosi weet deze componenten niet met elkaar in overeenstemming te brengen. Dit gemis aan evenwicht laat zich vooral voelen in de fragmenten waarin het gevoelsleven van Levi wordt uitgediept. Aan Turturro’s gedegen vertolking ligt het niet. De tijd en ruimte voor innerlijke reflectie is te beperkt en op de cruciale momenten stuurt Rosi hem steeds weer op pad: de reis moet nog voltooid, het verhaal is nog niet af. Door deze zwabberende hink-stap-sprong door tijd, ruimte en psyche ontstaat geen betrokkenheid bij de kijker. Rosi heeft van een aangrijpend boek ondanks de goede bedoelingen geen aangrijpende film weten te maken.

Aicha Bouwens