The Sweet Hereafter

Het lijkt alsof het werk van Atom Egoyan meer bewonderaars kent dan liefhebbers. Alsof de kunstmatige constructie van zijn films en de wat afstandelijke houding tot zijn onderwerp een werkelijk warm onthaal in de weg staan. Ook The Sweet Hereafter, Egoyans nieuwste film, zit weer bijzonder geraffineerd in elkaar. Dit keer zal hij echter niet snel van koele berekening worden beticht.

The Sweet Hereafter gaat over een advocaat, Mitchell Stephens, die naar Sam Dent afreist, een klein plaatsje in British Columbia, Canada. Bij een ongeluk met een schoolbus zijn daar veertien kinderen om het leven gekomen. Stephens wil de ouders van de slachtoffers overhalen een proces aan te spannen tegen de schuldigen, wie dat ook mogen zijn. Ongelukken bestaan volgens hem niet, hij wil iemand verantwoordelijk stellen. Niet de bestuurder van de bus, die door het hele dorp eveneens als slachtoffer wordt beschouwd, maar een nog onbekende schakel in de keten die uiteindelijk tot het ongeluk heeft geleid. Hij wil de ouders bijstaan in hun woede om deze nalatigheid, een vooralsnog abstracte factor.

Het is echter vooral Stephens’ eigen woede die zijn drijfveer vormt, zijn woede en frustratie over het verlies van zíjn dochter, die dan wel niet dood is, maar die hij verloren heeft aan de drugs. Het op handen zijnde proces brengt verdeeldheid in Sam Dent; de eens hechte gemeenschap dreigt uit elkaar te vallen. Nicole, een van de kinderen die het ongeluk overleefd hebben en die nu in een rolstoel zit, weet door een intelligente maar moreel discutabele zet dit gevaar af te wentelen en het proces te verijdelen.

The Sweet Hereafter is gebaseerd op de gelijknamige novelle van de Amerikaanse auteur Russell Banks. Het is voor het eerst dat Egoyan stof van een ander gebruikt voor een film, maar de thematiek ervan staat dicht bij dat van zijn eigen werk. Het omgaan met verlies is daarin een terugkerend motief. In Family Viewing (1987) probeert hoofdpersoon Van de verloren familiebanden te herstellen in zijn verlangen naar een warm gezinsleven. Hij ontvoert zijn oma uit het verpleegtehuis en tracht de videobanden met oude familiefilmpjes te redden uit handen van zijn vader, die de banden overspoelt met opnames van de seksspelletjes met zijn vriendin. Het zijn pogingen om iets terug te winnen van hetgeen onherroepelijk verloren is. In Exotica (1993) probeert een belastinginspecteur de herinnering aan zijn overleden dochtertje op obsessieve wijze in stand te houden. Hij huurt nog steeds een oppas in en hij laat in de nachtclub zijn vroegere babysitter en pianoleerlinge in een schooluniformpje voor hem dansen.

De families die Stephens in The Sweet Hereafter vertegenwoordigt gaan met het proces akkoord uit de behoefte om iemand de schuld te kunnen geven, omdat de gedachte aan een ongeluk, zinloos en onnodig, onverdraaglijker is dan een oorzaak, een verantwoordelijke aan te wijzen. Het onverklaarbare moet gerationaliseerd worden. Zelfs de meest onwaarschijnlijke verklaring biedt houvast.

Familiebanden
Stephens is advocaat, iemand die beroepshalve rondneust in de privézaken van anderen. Iemand die van het ongeluk en verdriet van anderen zijn professie heeft gemaakt, als om de leegte of het verlies in zijn eigen leven te compenseren. Van de verslaving van zijn dochter kan hij niemand de schuld geven, maar hij moet wel een uitweg zien te vinden voor zijn woede en onmacht. Hij is iemand als de schadeverzekeraar in The Adjuster (1991), die mensen in praktische en emotionele zin bijstaat die zojuist al hun bezittingen in vlammen hebben zien opgaan. Of iemand als de belastinginspecteur in Exotica, die de financiële wandelgangen nagaat van een handelaar in exotische dieren. Verschillende vormen van voyeurisme hebben Egoyan altijd geïntrigeerd. Het is een motief dat samenhangt met zijn interesse voor het verborgene van mensen en menselijke relaties, voor het verschil tussen het beeld dat mensen van anderen hebben, en de werkelijkheid daarachter. Net als de belastinginspecteur of de schadeverzekeraar zal Stephens ook zichzelf gaandeweg blootgeven.

De films van Egoyan gaan over eenlingen in relatie tot hun omgeving, tot anderen. Vaak gaat het over de meest dwingende relatie die er is, die met familie. Zowel in Exotica als The Sweet Hereafter wordt de familieband op de meest wrede manier doorgesneden. Verdriet brengt mensen niet dichter bij elkaar, maar drijft ze uit elkaar. Billy Ansel, een weduwnaar die zijn tweeling heeft verloren, had voor het ongeluk een relatie met de getrouwde Risa Walker, wier zoon Sean is omgekomen. Het ongeluk betekent het einde van die verhouding omdat ze elkaar niet kunnen vinden in de verwerking van hun verdriet. Met de dood van Sean zien Risa en haar man geen reden meer om bij elkaar te blijven. Kinderen worden in zekere zin gebruikt door hun ouders, ze moeten hun huwelijk zin geven, hen in staat stellen om iets goeds te doen in en met hun leven. Ze zijn het cement tussen de bouwstenen van een gezin, maar ook van de dorpsgemeenschap. Zonder hen valt de moeizaam in stand gehouden eenheid uit elkaar.

Dat kinderen door hun ouders gebruikt worden gaat letterlijk op in het geval van Nicole en haar vader Sam. Er wordt in de film een incestueuze relatie gesuggereerd die op een vervreemdende, romantische wijze gestalte krijgt. Zo niet in de novelle van Banks, waar de relatie een veel grimmiger karakter heeft en waar ook veel duidelijker wordt hoe die relatie samenhangt met Nicoles sabotage van het proces dat ook haar ouders hebben aangespannen. Het is niet zozeer wraak, alswel een manier om de nieuwe verhouding tussen haar en haar vader, die haar sinds het ongeluk niet meer heeft aangeraakt, te consolideren. Het is een rechttrekken van een scheve verhouding. Sam weet dat Nicole een valse verklaring aflegt, maar hij zwijgt, net zoals zij zwijgt over hun verleden. De machtsverhoudingen zijn daarmee vlotgetrokken. Het is een van de mooiste passages in het boek van Banks, en het is jammer dat de complexiteit van de motieven van Nicole in de film niet duidelijker naar voren komt.

Puzzel
Dat er aan de films van Egoyan een ingenieuze en zelfs wat gekunstelde constructie ten grondslag ligt is niet om de kijker te imponeren of voor raadseltjes te stellen. De vorm die hij kiest staat altijd in relatie tot hetgeen hij in zijn films te vertellen heeft. De puzzelstructuur van Exotica heeft alles te maken met Egoyans visie op menselijke relaties. Pas op het allerlaatste moment vallen de stukjes op hun plaats en wordt duidelijkheid verschaft over het verleden van de belastinginspecteur. Pas als die kern eenmaal is blootgelegd krijgt alles dat daarom heen is geconstrueerd betekenis. Pas dan kunnen we het gedrag van de inspecteur plaatsen en interpreteren. Die structuur refereert aan de neiging van mensen om zich anders voor te doen dan ze zijn, om te verbergen en te verhullen. Niet uit kwade opzet, maar omdat het sociale verkeer daar om vraagt. De werkelijke motieven van mensen, hun aard en drijfveren, zijn nooit direct te doorgronden maar worden bij stukjes en beetjes zichtbaar.

The Sweet Hereafter is geen puzzel in de zin dat de kern van het verhaal voor de kijker lang onduidelijk blijft, het is wel een verhaal dat in een groot aantal fragmenten is opgedeeld, waarbij elke chronologische opeenvolging ontbreekt. De novelle van Banks is minder fragmentarisch van opzet; het is een inventiviteit van Egoyan om op deze manier de inhoud van zijn film kracht bij te zetten en de gemoedstoestand van zijn personages uit te drukken.

De verschillende tijdslagen zijn grofweg in drie periodes te verdelen: voor, tijdens en na het ongeluk. Door die periodes op te delen en door elkaar te gooien benadrukt Egoyan hoe het leven in het dorp en van de ouders veranderd is sinds het ongeluk. Scènes uit het leven voor en na wisselen elkaar af en worden daardoor scherp tegenover elkaar geplaatst. Voor mensen die een dergelijke traumatische ervaring opdoen is het leven erna ook nooit meer hetzelfde als het daarvoor was. Nicole zegt dat de slachtoffers en nabestaanden eigenlijk in een andere stad leven dan de rest van de bewoners van Sam Dent.

Het loslaten van de chronologie schept mogelijkheden om terug te gaan naar onbepaalde momenten voor het ongeluk die een extra lading krijgen in het licht van wat je al weet dat er gaat gebeuren. Door de fatale busrit zelf op te delen in fragmenten dringt de volle omvang van het drama geleidelijker maar daardoor des te sterker door bij de kijker. Het ongeluk is geen gebeurtenis die op een gegeven moment voorbij is, er blijven beelden naar boven komen waardoor het werkelijk het hart van de film wordt, de kern waarom alles draait. De structuur geeft iets weer van de gemoedstoestand van de ouders van de kinderen: verwarring, herinneringen die bovenkomen aan de tijd dat hun kind nog leefde, beelden van het ongeluk, de harde realiteit die zich plotseling weer opdringt. Het vanzelfsprekende en overzichtelijke is volkomen uit hun leven verdwenen. De camera lijkt soms in het luchtledige te zweven, aarzelend tussen de vaste grond en de ijle lucht. Het geeft de film een wat onwerkelijke sfeer die past bij gebeurtenissen die nauwelijks te bevatten zijn.

Rattenplaag
The Sweet Hereafter is realistischer dan bijvoorbeeld Exotica, als die term al van toepassing is op het werk van Egoyan. Personages zijn minder pionnen in een zelf uitgezette strategie en meer levensechte karakters. Dat komt door de minder gekunstelde structuur, maar vooral doordat Egoyan de emotie op het scherm niet schuwt. De kijker wordt niet via een omweg, maar direct aangesproken. Dat is geen winst ten opzichte van Exotica, het is een andere manier van vertellen. De theoretische opzet geeft Exotica een geldigheid die verder reikt dan het filmverhaal. Ook in The Sweet Hereafter is iets van een ‘moraal’ aanwezig. De gebeurtenissen in Sam Dent worden naar een hoger plan getild door het rattenvanger-motief (dat in het boek niet voorkomt) als een rode draad door de film te laten lopen. Het gedicht dat Nicole aan de Ansel-tweeling voorleest gaat over een magiër die met zijn fluitspel de kinderen uit het dorp meelokt. Hij wil de ouders straffen omdat zij hem niet betalen wat hem toekomt nadat hij de stad heeft bevrijd van een rattenplaag. De ouders hebben hun kinderen in zekere zin opgeofferd. De suggestie wordt gewekt dat ouders het lot van hun kinderen in eigen hand hebben maar onzorgvuldig met die verantwoordelijkheid omspringen.

Nicole neemt haar eigen verantwoordelijkheid. De rattenvanger belooft de kinderen een paradijs en iedereen volgt hem. Er is er één die niet mee kan komen omdat hij mank is. The Sweet Hereafter is niet voor hem weggelegd. Nicole is degene die kreupel achterblijft, en tegelijk degene die de bewoners van Sam Dent naar het zoete hiernamaals leidt. Naar een andere stad, waar alles vreemd en nieuw is. Naar een wereld met zijn eigen wetten en eigen leugens.