THE STRANGER

Magisch en gevaarlijk

Als het aan de Finnen ligt hoeven we nergens veel woorden aan vuil te maken. De jonge regisseur Jukka Pekka Valkeapää gebruikte ze nauwelijks in zijn even gestileerde als dromerige debuut the stranger (the visitor).

De zwijgende Fin Jukka Pekka Valkeapää is niet op zijn plek onder de Venetiaanse zon. Veel te warm en veel te druk. Het groepje journalisten staart voor zich uit. Iemand had de jongen toch kunnen vertellen dat hij bij interviews af en toe zijn mond open moet doen. Want dat het allemaal in de film zit, zoals Valkeapää nu al een paar keer heeft gezegd, mja, dat hebben we gezien. Het cliché is dat zwijgende Finnen vaak zwijgende films maken en Valkeapää is daar geen uitzondering op. Toch dacht hij wel aan taal bij het schrijven en het filmen, vertelt hij tussen het zwijgen door. Maar dan aan beeldtaal, aan een universele taal. En het werkte. Want bij God, die taal verstaan we.
In the stranger woont een jongen samen met zijn moeder in een afgelegen boerderij in de bossen. Meestal hangt hij ergens rond het huis, soms zwerft hij alleen tussen de bomen. Heel soms bezoekt hij de gevangenis waar zijn vader zit opgesloten. Waarom hij daar zit, weten we niet. Plotseling wordt de wereld van de jongen verstoord wanneer bij de boerderij een gewonde man arriveert (de Tsjechische acteur Pavel Liska, op dit moment ook te zien in a country teacher) met een briefje van zijn vader. Tegen hun zin geven moeder en zoon de man onderdak. Maar de vreemdeling is niet alleen.
Het verhaal wordt verteld in krachtige, elementaire, atmosferische beelden. De wereld buiten is wit door de sneeuw, de wereld binnen is vaak donker en gehuld in het zwart van schaduwen. Alleen het bloed is rood.

Valkeapää en zijn co-auteur Jan Forsström hebben zich laten inspireren door het werk van de Amerikaanse schilder Andrew Wyeth, vertelt de regisseur. Werk waar inderdaad eenzelfde ambivalente verhouding met het landschap uit spreekt. Dat landschap is overweldigend in zijn schoonheid maar tegelijk dreigend aanwezig. "We wilden de kijker in een onbekende tijd en ruimte laten staren. Laten kijken naar een simpele, overzichtelijke wereld. Ik wilde per se geen episch drama. Je zou het verhaal ergens in het begin van de jaren dertig kunnen plaatsen. Dat wil zeggen, dat is aan de gebouwen en de kleren te zien. Maar we wilden het verhaal los van de tijd laten bestaan. Het moest zich afspelen op de vlakte van dromen." (Denkt na.) "Ja, dat was het idee. Hier was iets magisch aan het gebeuren. Iets lyrisch, geïsoleerds, gevaarlijks."
Alles draait om de jongen, voor wie de wereld buiten de boerderij onbekend en dus magisch gebied is. Het verhaal wordt grotendeels door zijn ogen verteld. "Dat was voor mij het uitgangspunt van de film. Er is veel veranderd tijdens het schrijven maar de atmosfeer en de beleving van de jongen bleven het skelet van de film." De jongen, de veertienjarige Rus Vitali Bobrov, vonden ze na eerst 800 andere jongens te hebben gezien. Of Bobrov het verhaal begreep, weet de regisseur niet zeker. "Ik denk het. Hij is een natuurtalent. We hoefden niks tegen elkaar te zeggen tijdens het filmen. Het was allemaal heel praktisch. Op instinct.
"Het verhaal is misschien een typisch, zelfs een archetypisch Scandinavisch verhaal. Zoiets heeft iedereen ongetwijfeld al eens gezien. Dat was ook precies wat we wilden. Een klassiek verhaal, een oud verhaal. Een verhaal dat steeds veranderde wanneer het van verteller naar verteller ging." Vier jaar werkten ze aan het scenario, onder meer met hulp van het Résidence du Festival de Cannes-programma. the stranger is de film waarmee Valkeapää afstudeert aan de Universiteit van Kunst en Ontwerpen in Helsinki, volgens hem de enige echte filmopleiding in het land.

In de festivalcatalogus in Venetië werd Valkeapää vergeleken met Tarkovski. "Belachelijk. Hij is een meester en ik ben een beginneling. Natuurlijk is het een compliment maar de traditie waarin ik mezelf zie werken is die van de Duitse zwijgende film uit de jaren twintig: sunrise en der letzte man van Murnau en de films van Fritz Lang. Hun beeldtaal heeft een enorme helderheid. Die probeer ik ook te bereiken.
"Het is niet dat ik niet van films houd waarin veel wordt gepraat. Maar deze film vereiste juist weinig dialoog. Als een film twee uur stilte verlangt dan schrijf ik een scenario met twee uur stilte. De dialoog is uiterst functioneel. Net als de locaties. We hebben gezocht naar de mooiste locaties die toch nog precies uitdrukten wat we wilden zeggen."
"Dat geldt ook voor de muziek van de jonge componist Helena Tulve, die in de traditie werkt van een grote Estse componist als Arvo Pärt. Haar muziek sluit perfect aan bij de beelden. Het idee om haar muziek te gebruiken kwam van mijn producenten. Daar was ik erg blij mee."
Er zit een mysterie in de film dat te maken heeft met een kistje dat de jongen van zijn vader krijgt. Maar u wilde niet laten zien wat er in het kistje zit.
"Ja, daar hebben ik en Forsström lang over gepraat: of het mysterie niet te gesloten zou blijven zo. We mochten niet te veel verklappen maar het geheim moest wel blijven prikkelen. Nou ja, gepraat. We hebben een woordeloze communicatie, Forsström en ik. We hoeven niet zover te gaan als echt praten, begrijpt u? Ideeën zijn een soort mos, een soort fungus die tussen ons groeit. Hij levert wel kritiek. Maar we vechten nooit. Het is een goed huwelijk."
Dus wat zit er in the kistje? (Lacht.) "Dat moet u aan de jongen vragen."
Of zijn volgende film eenzelfde soort dramatische lading zal hebben, weet Valkeapää nog niet. "Het verkeert allemaal nog in de eerste stadia van het schrijven. Maar het zal een soort rampenfilm worden," zegt hij half mompelend. Zoiets als het einde van de wereld? "Zoiets ja."

Ronald Rovers