THE RETURN (VOZVRASJÈNJE)

Met zijn debuut The return maakte Andrei Zvjagintsev een even magische als dramatische roadmovie over de gaten die een vader door zijn langdurige afwezigheid heeft geslagen in zijn gezin. De strak gekaderde, metaforische film werd op het filmfestival van Venetië onderscheiden met een Gouden leeuw.

Twee broers, Ivan van elf en Andrei van veertien, ontmoeten voor het eerst hun vader, die twaalf jaar geleden om onduidelijke redenen het gezin verliet. Een ontmoeting die op allerlei manieren zou kunnen verlopen. De jongens komen thuis en treffen bijvoorbeeld hun moeder aan in de armen van een vreemde man. "Dit is jullie vader", zegt ze. Of het drietal zit aan tafel, er wordt aangebeld, en daar staat hij, in de stromende regen.
Maar dat zijn scènes uit andere films. Regisseur Andrei Vzjagintzev kiest in zijn bijzonder evenwichtige debuut voor het drama van de stilte, en laat de kinderen hun vader ontdekken alsof het om een pasgeboren broertje gaat. "Hij slaapt", zegt moeder, waarna de jongens door de kier in de deur naar hem gaan kijken. Ze zien een grote, naakte man, op zijn rug gelegen. Zijn hoofd neigt naar links. Zijn armen zijn gestrekt, de vingers gespreid. Een dun laken bedekt zijn benen, de voeten steken eronderuit. Hij lijkt wel dood, ook omdat Zvjagintzev met dit beeld het beroemde schilderij ‘Christus na de kruisaflegging’ van de Italiaanse Renaissance-schilder Andrea Mantegna imiteert.
Alsof de jongens dit zelf ook zien, gaan ze op zolder bladeren in een boek over oude schilderkunst. De camera kijkt over hun schouder mee, en je ziet nog net op tijd een illustratie van de bijbelse episode waarin Abraham in opdracht van God zijn zoon Isaac gaat offeren. Wanneer even later gegeten wordt, ensceneert Vzjagintzev de scène vrij naar Da Vinci’s Laatste avondmaal. De vader breekt een kip in plaats van brood, en serveert zijn zonen rode wijn met water. Een nieuw geborene, een Christus die elk moment kan verrijzen, of die op het punt staat aan zijn vijanden te worden overgeleverd — zo leren de jongens hun verloren vader kennen. "Waar is hij al die tijd geweest?" vraagt Ivan aan Andrei. "Geen idee", antwoordt deze. "Hij is gewoon teruggekomen."

Veertje
Wat voorspellen deze beelden van het verdere verloop van het verhaal? Wie gaat er geofferd worden wanneer de man zijn zonen meeneemt voor een paar dagen vissen op een afgelegen eiland, en waartoe zal dat offer dienen? Eenmaal onderweg maakt de christelijke iconografie plaats voor verwijzingen naar de Griekse mythologie — de vader die als een Russische Charon zijn kinderen met een bootje naar de Onderwereld voert — en romantische schilderkunst — zoals het totaalshot waarin Ivan aan het einde van een reusachtige, buigende tak zit te vissen, even vervaarlijk als zorgeloos balancerend boven het water. Daardoor voelt de film voortdurend aan als een metafoor, de vakantie als een symbolische reis.
Dat The return zijn concrete gegeven overstijgt, maar daarbij nooit opdringerig-diepzinnig wordt, komt onder meer door de vanzelfsprekendheid waarmee Zvjagintsev de verschillende verwijzingen presenteert. In de sober gestileerde film — veel symmetrische composities en strak gekaderde landschappen — voelt een bijbelcitaat net zo natuurlijk aan als het shot van een voorbij waaiend plastic zakje, van kolen in het vuur of een veertje op vaders hoofdkussen.
Bovendien is overstijgen niet hetzelfde als overheersen. The return is in veel opzichten magisch en hyperrealistisch, maar overtuigt ook als een roadmovie over de gaten die een vader door zijn afwezigheid in zijn gezin heeft geslagen. Scène voor scène laat Zvjagintsev zien hoe de man de band met zijn kinderen probeert te herstellen, maar de daarvoor noodzakelijke tederheid mist. De jongens reageren uiterst verschillend op de versteende liefde van hun vader: terwijl Ivan zich met alle macht tegen hem afzet, neemt Andrei stiekem zijn gewoontes en principes over, alsof het verschil tussen grote broer en vader niet eens zo groot hoeft te zijn en Andrei dus met dezelfde kracht tegen Ivan kan zeggen dat hij niet zo’n doetje moet zijn. Ook door zoveel aandacht te besteden aan de verhoudingen tusen de man en zijn kinderen en tussen de kinderen onderling, zorgt Zvjagintsev voor het onbehaaglijke gevoel dat de trip op een fiasco zal uitlopen — en dat de broers uiteindelijk toch elkaar zullen moeten redden.
The return drijft dan ook evenzeer op de acteurs als op de mystieke visuele stijl. Op hun sterke ensemblespel, én op hun fysieke uitstraling. De jongste speler, Ivan Dobronravov, geeft met zijn op elkaar geklemde kaken en gefronste wenkbrauwen een verbeten gezicht aan de film, terwijl hij ook het kwetsbare en knuffelbare van zijn leeftijd nog niet verloren heeft. Met zijn forse lijf en stoppelbaard is ‘Vader’ Konstantin Lavronenko een dictator op zoek naar het verloren talent om te troosten en koesteren. Krullenbol Vladimir Garin maakt als broer Andrei de minste indruk van de drie, maar drukte op macabere wijze toch zijn stempel op de film: vorig jaar verdronk hij in het meer waar The return werd opgenomen, precies een jaar nadat met draaien werd begonnen. Alsof de beelden van de film op hun beurt eisten geciteerd te worden.

Kevin Toma