THE RED STUFF

In de documentaire The red stuff zijn de begindagen van de Russische ruimtevaarders in kaart gebracht. De soms knullige gang van zaken bij hun voorbereidingen blijkt de heroïek van deze twintigste-eeuwse ontdekkingsreizigers alleen maar te versterken.

‘De verovering van het heelal begon op 4 oktober 1957’, kopte een krant destijds. De lancering van de eerste kunstmaan Spoetnik betekende inderdaad een eerste stap in de ruimte, wat zou leiden tot de maanlanding, de Voyager I & II die langs Saturnus en Neptunus scheerden, de Pathfinder op Mars en de ijzingwekkende stilte van de Polar Lander. ‘Crisis in Marsonderzoek’, kopte NRC Handelsblad recent.
De computergestuurde robots mogen dan wat minder tot de verbeelding spreken dan het hondje Laika en Neil Armstrong, feit is wel dat zij de Star trek-filosofie ’to boldly go where no man has gone before’ verwezenlijkt hebben. De Russen die dit mede mogelijk hebben gemaakt door als allereerste buiten de dampkring te treden, zijn het onderwerp van de documentaire The red stuff, onder regie van Leo de Boer (De Ruslui, Engelen des doods). De titel is een knipoog naar The right stuff, die prachtige film over de Amerikaanse piloten die werden geronseld om plaats te nemen in de imposante raketten. De ‘space race’ was in volle gang, en ook de Russen voegden een mijlpaal aan de geschiedenis van de mensheid toe door Yuri Gagarin en Gherman Titov in 1961 de ruimte in te schieten. The red stuff brengt deze begindagen in kaart en daarbij wordt vooral de heroïek die om de kosmonauten heenhangt onder de loep genomen.

Hamers
De Koude Oorlog woedde en de communistische propagandamachine draaide op volle toeren, zodat de prille ruimtevaart niet alleen maar ging over de eerste mens in de kosmos, maar vooral welke nationaliteit deze had.
Als helden werden de Russische mannen binnengehaald, en helden zijn het gebleven, ook na het zien van The red stuff. Terwijl de documentaire toch duidelijk maakt dat de gang van zaken in het Cosmodrome, de lanceerplaats in Kazachstan, veel te wensen overliet. De piloten wisten eigenlijk niet precies waar ze aan begonnen, blijkt uit de nuchter vertelde, maar soms ontluisterende verhalen van de gepensioneerde kosmonauten.
Eén piloot legde vroegtijdig het loodje, doordat hij levend verbrandde in een isolatieruimte, waar men twee weken zonder licht en geluid werd opgesloten. Een andere kosmonaut stortte ter aarde omdat de parachute niet werkte en het hitteschild niet tegen de wrijving bestand was. Een collega legt uit dat er een code bestond waarbij gemeld werd dat iemand zich ‘uitmuntend’ voelde (wat ‘goed’ betekende) of dat iemand zich ‘goed’ voelde (wat ‘slecht’ betekende). De kosmonaut die tot as was verbrand voelde zich ‘onwel’, zo werd gerapporteerd. Na het ongeluk werd het hitteschild dikker gemaakt en de parachute vergroot, maar de container bleef even klein, zodat de parachute er met houten hamers in moest worden gestampt.

Aardrijkskunde
De imposante standbeelden van de ruimtevaarders en hun rijen medailles zijn het gevolg van een mentaliteit die door een gedragen Russisch loflied treffend wordt samengevat: ‘Een piloot heeft maar één droom: hoger, hoger.’ Maar wat zagen en voelden de kosmonauten als ze zo hoog om de aarde cirkelden? Nuchterheid blijkt troef bij deze mannen. Een vrouw verbaast zich ook over het gebrek aan gevoel in het dagboek van haar man: ‘De kosmos is een goede plek om aardrijkskunde te leren’, luidt het sobere advies aan zijn kinderen. Anderen noemen de stilte van de ruimte waarin je je eigen hartslag hoort en de verbazing over die kleine blauwe planeet waar je in 90 minuten omheen vliegt. Geen spiritualiteit, geen gefilosofeer over onze grootheidswaan, geen kritiek op onze antropocentrische opvattingen; ruimtereizen is tenslotte een triomf van de menselijke inventiviteit. De documentaire relativeert de technische hoogstandjes wel, maar voegt verder weinig meer toe dan verhalen uit de oude doos, hoe prachtig die ook mogen zijn. Verwacht dan ook geen visie op de toekomst van de ruimtevaart.
The red stuff bevat nogal wat saaie ’talking heads’, die in hun kamer omringd door parafernalia zijn gefilmd. Hun verhalen worden vaak doorsneden met animaties en schitterend archiefmateriaal — Leo de Boer heeft dan ook een dankbaar onderwerp bij de horens genomen. Ruimtereizen laat menig hart sneller kloppen en de wetenschap dat er werkelijk mensen onze planeet van een afstand hebben gezien, en eenzaam in de totale leegte hebben rondgezweefd, blijft een ongelooflijk indrukwekkend idee. In een verwante documentaire, The other side of the moon, vertellen Apollo-vaarders over hun ervaringen op weg naar de maan en de soms desastreuze gevolgen die hun reis had na terugkeer op aarde. Deze mannen en hun verhalen begonnen te leven, net als de MIR-kosmonaut uit de psychedelische documentaire Out of the present. The red stuff blijft daarentegen nogal statisch, wat in schril contrast staat met het onderwerp.

Mariska Graveland