THE MAGDALENE SISTERS

Wasserijen voor de ziel

  • Datum 17-10-2010
  • Auteur
  • Gerelateerde Films THE MAGDALENE SISTERS
  • Regie
    Peter Mullan
    Te zien vanaf
    01-01-2002
    Land
    Verenigde Staten
  • Deel dit artikel

The Magdalene sisters: ‘Onzedige’ meisjes vallen in handen van sadistische nonnen

Met The Magdalene sisters valt Peter Mullan de hypocrisie van de katholieke kerk frontaal aan. "Als kind was ik jaloers op de weeskinderen die bij de nonnen op kostschool zaten. Ze kregen de mooiste kerstcadeaus. Nu zie ik in dat ze in ruil daarvoor werden geslagen en verkracht."

"Ik wil niet heel melodramatisch doen over mijn jeugd", zei de Schotse schrijver-acteur-filmmaker Peter Mullan (1956) in een van de twee gesprekken die de Filmkrant tijdens het Filmfestival Venetië met hem had over zijn nieuwste film The Magdalene sisters. "Maar tijdens het draaien vroeg ik me vaak af waarom ik nou juist per se over dit onderwerp een film moest maken. Toen realiseerde ik me dat ik ben opgegroeid met het sluipende besef dat er thuis iets helemaal verkeerd zat en dat het niet zo moest. Mijn vader was een autocraat en een alcoholist. De katholieke kerk was een onzichtbare aanwezigheid in elk huishouden, die echter nooit partij koos voor de onderdrukten. Zondaars moesten worden gestraft. En iedereen pikte dat. Het had iets van: de kerk bestaat al duizend jaar dus waarom zouden we hem opeens ter discussie gaan stellen?"
The Magdalene sisters speelt in de jaren zestig in een van de Magdalena-tehuizen in Ierland waar tienermeisjes en jonge vrouwen naartoe werden gestuurd als ze toegaven seksueel misbruikt te zijn, ongehuwd zwanger werden, flirterig aangelegd of simpelweg te mooi. Ook werden er veel geestelijk gehandicapte vrouwen ondergebracht, aangezien men geloofde dat mensen met een laag IQ al van nature geneigd waren tot promiscue gedrag. Peter Mullan, acteur in de Ken Loach-film My name is Joe en regisseur van Orphans, baseerde zijn film op de documentaire Sex in a cold climate van Steve Humphries, die getuigenissen verzamelde van vrouwen die hun jeugd of hun hele leven in een van deze instellingen hebben doorgebracht. Hij portretteerde een vijftal van hen. Om in hun onderhoud te voorzien exploiteerden de tehuizen wasserijen. Daar werden de vrouwen in staat gesteld met het vuil van anderen hun eigen ‘zonden’ weg te wassen. "Het kwam de kerk wel heel goed uit dat ze een strafsysteem hadden bedacht dat zogenaamd over het reinigen van de ziel gaat, maar tegelijkertijd economisch profijt opleverde", stelt Mullan bitter. "Het maakt de link tussen de kerk en het materialisme nog eens extra pijnlijk duidelijk."
Pas het afgelopen decennium werd bekend dat de vrouwen die in een ‘Magdalene asylum’ terechtkwamen waren overgeleverd aan de nukken en grillen van de liefdezusters, vaak gefrustreerde ex-bewoonsters, die deze instellingen bestierden. Seksueel misbruik door priesters, uitbuiting, sadisme, religieuze wreedheden bleken aan de orde van de dag.
"Toen ik Sex in a cold climate de eerste keer zag, herkende ik veel van de religieuze mechanismen waarin ook mijn ouders gevangen zaten. Ik wil niet zeggen dat mijn vader mijn moeder verkrachtte. Maar hij deelde wel eens een klap uit."

Kerstcadeaus
Peter Mullan groeide zoals gezegd op in een katholiek gezin. Hij herinnert zich hoe hij als jongen diep onder de indruk was van religieuze films als Boys town en Angels with dirty faces met Spencer Tracy en James Cagney. Nu beschrijft hij ze als ‘Hollywood-propaganda’. Ook ging hij graag naar de mis. Hij hield van de kleuren, de rituelen en de muziek. "Toen ik groter werd en de krant begon te lezen ontdekte ik de discrepantie tussen het beeld dat de katholieke kerk van zichzelf koestert en de realiteit. Als kind was ik jaloers op de weeskinderen die bij de nonnen op kostschool zaten. Ze kregen de mooiste kerstcadeaus. Nu zie ik in dat ze in ruil daarvoor werden geslagen en verkracht.
"Ik heb mezelf lang als een afvallige katholiek gezien. Maar ik ben katholiek totdat ik dood ga. Het is alleen zo dat de katholieke kerk zich aan de maatschappij moet aanpassen, in plaats van andersom."
Als zeventienjarige, idealistische jongen trok Mullan naar Londen. Daar werkte hij een tijdlang bij een non die in een voormalige brandweerkazerne in Poplar een tehuis voor schizofrene jonge vrouwen bestierde. Peter Mullan heeft als hij praat plezier in zijn formuleringen. Hij geniet ervan om te vertellen dat de non een fervent aanhangster van Benito Mussolini was. Zeker in Italië hebben zijn woorden effect. Maar hij raakt ook oprecht geëmotioneerd als hij, en zeker niet voor de eerste keer, vertelt waar deze vrouw, die zich zogenaamd uit naastenliefde en mededogen over verdwaalde vrouwen ontfermde, werkelijk toe in staat was.
"Deze non is de wreedste persoon die ik ooit heb leren kennen. Op een dag bracht de politie een verwarde jonge vrouw mee. Ze had een ernstige zonnesteek. Ze was ongesteld en bloedde hevig. Nadat ze haar eerst een tijdje had laten wachten, vroeg ze mij om haar een maandverband te brengen. Ze wist dat het vernederend voor die bloedende vrouw was om van een jonge man een verband te krijgen en toch deed ze het. Voor mij representeert zij de slechte kant van de katholieke kerk. Ze vond compassie een minderwaardige emotie. Nee, ik zeg niet hoe ze heet. Ze leeft nog. Ik heb Zuster Bridget in mijn film haar ronde brillenglazen en haar superieure lachje meegegeven. O, wat vond ze zichzelf grappig."

Kettingreactie
Later zag Mullan dezelfde patronen van vernedering en zelfvernedering bij mishandelde vrouwen die toch steeds weer naar hun echtgenoten terugkeerden. "In het begin van mijn toneelcarrière speelde ik veel in het vormingstheater, waar allerlei maatschappelijke groepen via het toneel hun situatie beter in de hand zouden moeten krijgen. Er waren ook speciale groepen voor vrouwen die het slachtoffer waren van huiselijk geweld. Als je dan vroeg waarom ze uiteindelijk toch weer naar huis gingen, zeiden ze: ‘Ja, maar ik hou van hem.’
"Zo is het ook met de kerk. Mensen geloven nu eenmaal en willen dat geloof niet ter discussie stellen. Terwijl ze eigenlijk de uitingsvormen van dat geloof zouden moeten aanpakken. Dat soort vragen zijn voor niet-gelovigen moeilijk te begrijpen. Waarom liepen die meisjes niet weg, vragen ze me dan. Waarom gingen ze niet naar de politie? In The Magdalene sisters heb ik willen laten zien, dat dat onmogelijk was omdat de maatschappij net zo schuldig was aan wat er in die tehuizen gebeurde als de kerk. De samenleving stopte die vrouwen weg. Verklaarde ze schuldig.
"En wat te denken van hun families? Die deden ook niets. Het wreedste was dat die meisjes nergens heen konden. Gevangen misdadigers worden op een gegeven moment vrijgelaten. Zelfs als ze vluchtten, werden deze meisjes door hun ouders teruggebracht, zo groot was de sociale druk en de schande. Ze konden niet eens zelfmoord plegen, want dat was nog wel de grootste zonde.
"Mijn interesse als regisseur ligt bij de vraag hoe dit soort processen ontstaan en in stand gehouden worden. Dat zijn de interessantste vragen van de wereldgeschiedenis. Hoe kwam Hitler aan de macht? Hoe kan het dat de concentratiekampen werden gebouwd? Ik denk dat het gaat om de kleine dingen die je snel over het hoofd ziet. Schijnbaar futiele voorvallen die dan een kettingreactie teweeg brengen.
"Het katholicisme heeft in Ierland ook een sterk sociaal aspect. De Ieren hebben 400 jaar tegen de Engelsen gevochten. Katholiek zijn betekende: niet Engels. Het was een daad van verzet, een manier om je identiteit te formuleren. Daarom was het des te shockerender om te ontdekken dat die Magdalene-huizen ook in Schotland, ook in Glasgow bestonden en dat het nog niet eens zo heel erg lang geleden is dat de laatste werd gesloten."

Hoofddoek
Wat is dat toch met jonge meisjes, vraagt Mullan zich hardop af, dat ze in alle religieuze culturen worden gezien als het grootst mogelijke gevaar. "Overal ter wereld heerst het idee dat jonge vrouwen het verval van de beschaving zullen inluiden. Daarom mogen ze niet studeren, moeten ze een hoofddoek ombinden en krijgen ze nooit dezelfde rechten als mannen."
Om die universele invalshoek te beklemtonen, draaide Mullan zijn openingssequentie zonder dialoog. "Hoewel de film over een specifiek gegeven gaat, wilde ik vanaf het begin duidelijk maken dat The Magdalene sisters ook dingen laat zien die zich overal afspelen."
Peter Mullan, die vooral bekend werd van zijn films met Ken Loach, leende veel werkwijzen van zijn leermeester. Improvisatie, casting van onervaren acteurs en het chronologisch draaien van de film, om een emotionele climax op te bouwen, zijn typische kenmerken van Loach’s sociaal-realistische films. "Acteren is 98% vertrouwen en 2% talent, neem dat maar van mij aan. Als je als regisseur iemands vertrouwen breekt, dan kan hij al het talent van de wereld hebben, maar dan zie je dat niet aan de film af."
De belangrijkste regie-aanwijzing die hij de jonge actrices gaf, die de bewoonsters van het tehuis spelen, was dat ze zich moesten voorstellen hoe het was om twintig jaar eerder geboren te zijn. Voor de nonnen castte hij ervarener actrices, maar ook een uitgetreden non. "Phyllis MacMahon, die Zuster Augusta speelt, is non geweest in het klooster waar de opnamen plaatsvonden. Nee, we hebben de film uiteindelijk niet in Ierland opgenomen, al zit er wel Iers geld in, maar we voelden in de voorbereidingen dat het onderwerp nog zo gevoelig ligt, dat we te veel maatschappelijke tegenwerking zouden ondervinden. We konden bijvoorbeeld niet eens een advertentie plaatsen in een katholieke krant om in contact te komen met voormalige Magdalene Zusters."
Regisseur Mullan streefde geen volbloed realisme na: "De film is zo waarachtig als fictie maar zijn kan. Dat is iets anders dan een precieze kopie van de werkelijkheid. Om mijn verhaal te vertellen heb ik ook gebruik gemaakt van invloeden uit het melodrama. En ik heb veel aandacht besteed aan de stijl en de kleur van de film. Ik wilde niet dat de film zo realistisch zou zijn, dat het publiek zich er door de gruwelijkheden vanaf zou wenden."

Paradoxaal
Een van de zwaarste, hoewel kleinere rollen nam Peter Mullan zelf op zich. Hij speelt de vader van Una, een wegloopster die weer wordt teruggebracht. "Ik kon niemand vinden die die pijnlijke en complexe rol kon spelen. Ik wilde van hem geen monster maken. Aanvankelijk had ik voor hem een lange monoloog geschreven die dat allemaal duidelijk moest maken, maar die heb ik weer geschrapt. De essentie van deze man ligt in de uitspraak: ‘You killed us both’, die hij tegen zijn dochter doet. Uiteindelijk is hij ook een slachtoffer."
Voor zijn personificatie van Una’s vader ging Mullan ook te rade bij zijn eigen kindertijd en zijn eigen vader. "Ik begrijp hem nu nog slechter dan toen ik jong was. Dat komt paradoxaal genoeg omdat ik nu zelf kinderen heb. Ik weet dat het niet waar is als mijn kinderen zeggen dat ze me haten. Ik ben nu zover dat ik zo’n vader kan spelen, maar ik kan het nog steeds niet begrijpen dat ouders hun eigen kinderen mishandelen."
Er vervielen nog meer scènes. "Ik had ook graag een scène gehad bij het graf van Katy, waarin Bernadette een lang gesprek heeft met de grafdelver die haar verteld dat er op dat kerkhof generaties en generaties vrouwen zoals zij begraven liggen. Dat had het moment moeten zijn dat ze zich realiseert dat wat er gebeurt, niet alleen met hen gebeurt. Dat had haar voornaamste motivatie moeten zijn om te proberen uit het tehuis te komen. Ik sprak een tijdje geleden met een vrouw die een grafsteen voor al die anoniem begraven meisjes wil oprichten. Maar de kerk weigert categorisch om hun namen vrij te geven.
"De katholieke kerk bevindt zich nu op z’n dieptepunt. Niet voor niets komen er nu steeds meer verhalen naar buiten over seksueel misbruik binnen de kerk. Ze moet beginnen met het celibaat ter discussie te stellen. Anders zie je dat veel jonge mensen die een probleem hebben met hun seksualiteit denken dat het celibaat dat wel voor hen zal oplossen. Maar het is juist andersom. Religieuze onderdrukking leidt tot seksuele onderdrukking. Als dat probleem niet wordt aangepakt dan kun je de kerk, en dat geldt in wezen voor alle religies, niet met je kinderen en je geliefden vertrouwen."

Dana Linssen