THE FORGOTTEN SPACE

In het filmessay the forgotten space reizen filmmaker Allan Sekula en filmtheoreticus Noel Burch in het kielzog van containerschepen, om de effecten van globalisering te onderzoeken.

Het Belgische dorp Doel aan de Schelde dreigt door de uitbreiding van de Antwerpse haven te verdwijnen. De mensen trekken weg en de enige winkel heeft nog amper klanten. Het hogere doel van dit alles is dat Antwerpen Rotterdam en Hamburg moet voorbijstreven als ‘poort naar Europa’. Het dorp Doel mag dan wel via een dijk beschermd worden tegen de zee, maar wie beschermt hen tegen de zee-economie? vraagt Allan Sekula zich af aan het begin van de Nederlandse productie the forgotten space, winnaar van de Orrizonti juryprijs op het Filmfestival van Venetië. Sekula trekt zich het lot aan van de gewone mensen die vermalen dreigen te worden tussen de schoepen van de zeeschepen die de oceanen bevaren om de wereld te bevoorraden.
Het vakblad Variety ergerde zich aan de ‘very tired Marxist theory’ van het visueel verzorgde the forgotten space, en de documentaire plaats inderdaad veel kanttekeningen bij het kapitalisme door de nadruk te leggen op het harde leven van de arbeider. Hij laat veel mensen in de transportsector aan het woord, die bevestigen dat er niets romantisch meer is aan het werken in de binnenvaart of op de goederentrein. De scheepsbemanning van containerschepen bestaat tegenwoordig vooral uit Filippino’s, Chinezen, Indonesiërs, Oekraïeners en Russen, wier arbeidsvoorwaarden niet wezenlijk anders zijn dan die voor de Zuid-Aziatische matrozen uit de achttiende eeuw.

Rijst
Aanleiding voor het maken van the forgotten space is de aanleg van de Betuweroute. De gemeente Lingewaal gaf de opdracht voor een kunstwerk, waarna SKOR met het initiatief kwam voor deze filmproductie. Hoewel een opdrachtfilm altijd wat argwaan oproept, mag Femke Halsema in de documentaire gerust protesteren tegen de Betuwelijn: "Er is inmiddels een Tweede Maasvlakte nodig om de Betuwelijn te laten functioneren."
Er is veel waar Sekula en Burch zich over verbazen of zich druk over maken. De kabeljauw uit de Noordzee die een omweg via China maakt om voor een laag arbeidsloon te worden gefileerd. De brandstof van veel schepen bestaat uit een teerachtige stof, de goedkoopste scheepsbrandstof die er is, die de oceanen laat verzuren. Maar een terugkerend punt van zorg is de slechte situatie van de mensen in de transportsector. Een vrachtwagenchauffeur uit Californië liet uitrekenen wat hij netto overhoudt aan zijn werk: na het aftrekken van de vaste lasten voor zijn vrachtwagen blijkt hij zo’n 3 dollar per uur over te houden, dat is ver onder het minimumloon.
the forgotten space beweegt zich daarbij tussen vier havensteden: Bilbao, Rotterdam, Los Angeles en Hongkong. In Californië verbaast Sekula zich over de rijst. De rijst die de Koreaanse en Indonesische matrozen aan boord eten, komt uit Californië en niet uit Korea. Hierdoor kampen de Koreaanse rijstboeren met verliezen, aldus Sekula. Ook hekelt hij Wallmart, die de laagbetaalde klanten enkel kan bedienen door gebruik te maken van de goedkoopste arbeidskrachten en hoge kortingen af te dingen bij leveranciers.
Een ander probleem dat hij signaleert, zijn de teruglopende opdrachten voor de containerschepen. Doordat er nu eenderde minder containers wordt vervoerd, zijn er soms schepen die met lege containers varen: door het lichte gewicht steekt de boeg hoog boven het water uit.

Guggenheim
Sekula laat zich regelmatig van een sombere kant zien. Hij geeft een sneer naar het Guggenheim museum in Bilbao, "gemaakt van goedkoop Russisch titanium", een elitaire plek waar de Basken schouderophalend aan voorbij zouden lopen. Het museum, volgens Sekula een gesloten bastion voor toeristen, zou het enige eigentijdse aan de stad zijn. Het succes van het Guggenheim zou in schril contrast staan met de rest van de stad en de wegkwijnende haven met zijn grote maritieme geschiedenis. Guggenheim verdiende een fortuin door de kopermijnen in Nieuw-Mexico en Chili, zegt Sekula er nog even bij, alsof dat relevante informatie is. Dat er inmiddels weer een ander architecturaal interessant cultuurcentrum in Bilbao is gebouwd, La Alhondiga, die deze keer wel voor de Basken is bedoeld, is informatie die de documentairemakers niet meer konden of wilden opnemen. ‘Bilboa is hét voorbeeld van een stad die door de investering in cultuur een economische renaissance beleeft’, noteerde NRC Handelsblad op 9 oktober. Wie heeft er nu gelijk?

Vezel
Het is in ieder geval de verdienste van Sekula en Burch dat ze de zeehandel in kaart proberen te brengen, hoe gekleurd ze dat ook doen. Van de zee zien we voornamelijk het eindpunt, de branding waar de golven tegen het land slaan. De dagelijkse stroom aan zeeschepen is aan ons zicht onttrokken. De zee wordt vergeten totdat zich een ramp als een tsunami voltrekt. ‘Maar misschien is de grootste zeeramp de mondiale toeleveringsketen, die — misschien op een meer fundamentele wijze dan de financiële sector — de wereldeconomie de afgrond in leidt’, beweert Sekula. Wie de zee overheerst, ruïneert de wereld, is het dreigende motto van de documentaire.
Door het gebruik van oude filmfragmenten, zoals de radioactieve doos in Robert Aldrichs kiss me, deadly, lijken de makers te willen zeggen dat film een middel kan zijn om verandering te bewerkstelligen. the forgotten space is dan ook geen neutrale documentaire die de omgeving observeert; de filmmakers geven continu commentaar op wat we zien. Door het traject van de containerlading aan boord van schepen, treinen en vrachtwagens te volgen, hopen ze antwoorden te bieden op de impact van globalisering, die is doorgedrongen tot elke vezel van de samenleving. the forgotten space, gebaseerd op Sekula’s langetermijnproject Fish story, luistert vooral naar de mensen op de werkvloer, mensen die gemarginaliseerd zijn door het globale vervoerssysteem, maar ook naar de ingenieurs, planners en politici. Ze bezochten matrozen aan boord van megaschepen die pendelen tussen Azië en Europa, en de werknemers van de fabrieken in China, wier lage lonen volgens de makers de sleutel tot de gehele puzzel zijn.

Roest
Sekula maakt veel omtrekkende bewegingen, zoals de geglobaliseerde scheepvaart dat ook doet, zodat het lastig is om een duidelijk standpunt te vinden. Hij laveert tussen een aanval op en een duiding van het kapitalisme en de scheepvaart. Hij haalt in zijn director’s statement net zo makkelijk de eerste wet van het kapitalisme aan (‘markten moeten zich vermenigvuldigen door buitenlandse handel of ze zullen stagneren en sterven’) als de meest felle verdediger van het mercantilisme van de zeventiende eeuw, William Petty, die zei: "Er valt veel meer te verdienen door fabricage dan door veeteelt, en meer door handel dan door fabricage. Een zeeman is dus drie boeren waard." (Political Arithmetic, 1690).
Die rekensom lijkt inmiddels wel veranderd. Zeehandel is in de ogen van velen een overblijfsel van een verouderde economie, een afgeleefde wereld van roest en krakende kabels. Er doemt een mistig beeld op van logge schepen die zware dingen vervoeren. De toekomst is aan de cyberwereld, zullen de meeste mensen denken: het reizen zal minder fysiek en meer virtueel zijn. De ruimteschepen van de toekomst zullen geen vliegende auto’s zijn maar elektronische uitwisselingen. Afstand zal worden afgeschaft. Maar die mensen vergissen zich, zegt Sekula, want meer dan negentig procent van alle lading in de wereld gaat nog over zee, dus cyberspace heeft nog lang niet de overmacht. De traditionele fabrieken in de industrieel ontwikkelde gebieden zijn weliswaar versnipperd en verspreid over de hele wereld, de lopende banden zijn nog lang niet vervangen door de digitale snelweg.

Sleutel
Sekula en Burch willen dan ook twee mythes onderuit halen: de eerste mythe is dat de zeehandel niets meer is dan een residu, een anachronisme. De tweede mythe is dat we in een postindustriële samenleving leven, dat cybernetische systemen en de diensteneconomie radicaal de ‘oude economie’ (de fabricage van zware materialen) hebben uitgesloten. Dat hebben ze niet.
Hun reactie op deze ‘mythen’ is dat de zee de sleutel is tot het begrijpen van de geglobaliseerde industrialisering. De anonieme containers bevatten goederen die ergens anders zijn vervaardigd, door onzichtbare werknemers aan de andere kant van de wereld. Apologeten van de globalisering vertellen ons dat deze stroom aan goederen onmisbaar is voor onze welvaart. Sekula spreekt liever over "de ijle belofte van de ‘nieuwe economie’ en het kapitalisme, een Trojaans paard dat zich tegen zijn ontwerpers keert."

Mariska Graveland