The Death of Stalin

Hoe maak je satire over een gruweltiran? The Death of Stalin is meer grotesk absurdisme dan een vlijmscherp politiek fileermes.

Door Jos van der Burg

Kijken naar The Death of Stalin is een vervreemdende ervaring: de film gaat over de duistere gruwelperiode van het stalinisme, maar doet vooral aan de Britse (politieke) humortraditie denken. De gedachte aan Monty Python en Spitting Image, om maar iets te noemen, verdwijnt nooit. Begrijpelijk, want regisseur Armando Iannucci parodieerde met de tv-series The Thick of It en Veep het Britse en Amerikaanse politieke gekonkel achter de schermen.

The Death of Stalin maakt je ervan bewust dat de satire in deze series zich niet automatisch laat verplaatsen naar het stalinistische Rusland. Het is makkelijk lachen om de opgeblazen ego’s van westerse politici, die hooguit hun baan kunnen verliezen, maar lachen om Stalin en zijn machtskliek is ingewikkelder, omdat het bij hen om leven en dood draait. Een kluchtig-humoristische benadering valt hier — excusez le mot — dood neer.

Het is veelzeggend dat de onderkoeld gefilmde ware gebeurtenis waarmee het in Rusland verboden The Death of Stalin opent de meeste indruk maakt. Het is 1953. Stalin luistert ’s avonds in het Kremlin op de radio naar een live uitgezonden klassiek concert. De dictator is ontroerd en wil er meteen een opname van hebben. In de radiostudio, waarin het concert werd gespeeld, breekt paniek uit, want er is geen opname van de uitvoering gemaakt. Stalin teleurstellen betekent mogelijk een doodvonnis, dus moeten de musici het concert nog een keer spelen, zodat het alsnog kan worden opgenomen. De van de zenuwen ingestorte dirigent wordt vervangen door een van zijn bed gelichte dirigent. Alles om Stalin tevreden te stellen.

De zenuwslopende gebeurtenis illustreert perfect de immense angst voor Stalin, die als een god over leven en dood beschikt. Die angst is ook voelbaar bij het groepje getrouwen — Chroesjtsjov, Molotov, Beria en Malenkov — dat ’s avonds in het Kremlin de Grote Leider, die uitblinkt in boerse humor, gezelschap moet houden. Uit angst om hem te mishagen, houdt Chroesjtsjov nauwkeurig bij om welke grappen Stalin lacht en vooral niet lacht.

Het zijn deze grimmig-humoristische scènes die de stalinistische sfeer voelbaar maken, maar als na Stalins dood een strijd om de macht losbarst worden de grappen kluchtiger en bevinden we ons niet meer in stalinistisch Rusland, maar in het universum van een begenadigde Britse politieke satiricus, wiens grappen en grollen afketsen op de gruwelijke Russische werkelijkheid. Het op een Frans stripboek gebaseerde The Death of Stalin is een fascinerende film, maar om een andere reden dan Inannucci denkt: de film illustreert onbedoeld dat het Britse raster van politieke satire niet op elke politieke cultuur past.

Jos van der Burg