THE BARBER OF SIBERIA

In het jaar dat Amerika zijn Titanic had, zorgde Nikita Mikhalkovs The barber of Siberia in Rusland voor een hype. Massaal bezochten de Russen het liefdesdrama dat zich wil meten met Hollywood. Maar wat zij vooral te zien kregen was een reactionaire visie op Rusland.

The barber of Siberia, de duurste film uit de Russische geschiedenis met een budget van 35 miljoen dollar, zorgde in Rusland voor veel politieke commotie. Dat de straatarme Russische overheid, die geen geld heeft om leraren, verplegers en gepensioneerden op tijd te betalen, tien miljoen dollar in de productie stak, getuigde in elk geval van vriendjespolitiek en wekte de verdenking dat de film politieke belangen moest dienen. Dat het leger bij de complexe filmopnamen werd ingezet, versterkte het wantrouwen. Mikhalkov, die in 1995 met Burnt by the sun de Oscar voor de beste buitenlandse film won, deed zelf nog een stevige duit in het zakje door te suggereren dat hij politieke ambities had. Veel Russische critici zagen de film dan ook als een opstapje voor een politieke carrière, die mogelijk over zes jaar, als Mikhalkov zestig jaar is, moet uitmonden in het presidentschap. Uiteraard deed Mikhalkov alle aantijgingen af als kwaadsprekerij.
Laten we hopen dat Mikhalkov geen politieke ambities heeft, want The barber of Siberia geeft geen hoop op een verlicht presidentschap. De film speelt zich af aan het einde van de vorige eeuw, kort voor de moord in 1894 door anarchisten op tsaar Alexander III. We volgen de jonge Amerikaanse Jane (Julia Ormond) die in Moskou de cadet Tolstoi verleidt (gespeeld door Oleg Menshikov, de Russische Brad Pitt). Jane’s doel is om in contact kan komen met een generaal, die haar weer in contact moet brengen met een groothertog, die ze wil overhalen geld te steken in de perfectionering van een door een geschifte Amerikaanse uitvinder (Richard Harris) bedachte zaagmachine. Het klinkt ingewikkeld, maar Mikhalkov neemt ruim tweeëneenhalf uur de tijd om het u allemaal uit te leggen.

Zingende bossen
Vergeet de plot, want The barber of Siberia is uitsluitend interessant als een vehikel voor duister Russisch gedachtegoed. We kijken naar een metafoor voor de betrekkingen tussen Rusland en Amerika. De verleidelijke maar onbetrouwbare Ormond vertegenwoordigt het oppervlakkige Amerika ("Ik ben niemand", laat Mikhalkov haar zeggen), en Tolstoi representeert de Russische traditie. Wat die traditie inhoudt? Mikhalkov trekt een kast vol clichés open, van wodka tot loyaliteit, van lyrische plattelandsliefde tot diepe zielenpijn. In het xenofobe The barber of Siberia kan het met de liefde van Tolstoi en Jane nooit wat worden, want wat Tolstoi nodig heeft is een degelijke Russische plattelandsvrouw.
Dat het Mikhalkov om het verschil tussen de Amerikaanse en Russische cultuur is te doen, wordt ons voor de zekerheid nog eens ingepeperd door een aantal Amerikaanse scènes, waarin een ridicule generaal van zijn manschappen eist dat zij Mozart haten. Zijn cultuurbarbarisme staat in schril contrast met de praktijk in het Russische leger, want daar leren soldaten niet alleen schieten, maar krijgen ze ook operales, zodat zij ‘De barbier van Sevilla’ op de planken kunnen brengen.
The barber of Siberia is een hommage aan het achterlijke Rusland, dat alle interne Russische problemen toeschrijft aan vreemde smetten. Het is het werk van een anti-modernistische slavofiel die de Russen oproept om de traditie in ere te herstellen. Dat de film eindigt met beelden van eeuwige zingende bossen, is een passend slotakkoord voor Mikhalkovs in stuiverromantiek verpakte bloed-en-bodem propaganda.

Jos van der Burg