Sobibor

Met Sobibor is er eindelijk een Russische speelfilm over de opstand in Sobibor. Het echte politieke verhaal erachter is opmerkelijker dan het ontsnappingsdrama.

Tot voor kort wisten de meeste Russen niet dat op 14 oktober 1943 een groepje gevangenen in het vernietigingskamp Sobibor in opstand kwam tegen de nazi’s. Ze doodden elf SS’ers en tien nazihulpen, onder wie Joodse Kapo’s, waarna 300 van de ongeveer 600 gevangenen die op dat moment in het kamp waren, vluchtten. De 300 achterblijvers, die niet wilden of durfden ontsnappen, werden allemaal geëxecuteerd. Van de gevluchte gevangenen overleefden slechts 53 de oorlog. De bijna 250 anderen werden doodgeschoten tijdens hun vlucht of later verraden door Poolse antisemieten en alsnog vermoord.

In de opstand in Sobibor, waar ten minste 170.000 Joden, onder wie ruim 34.000 Nederlandse, zijn vergast, speelde de Russische Rode Legerluitenant Aleksander Petsjerski een cruciale rol. Deze krijgsgevangene bereidde de opstand met een paar legervrienden voor en voerde hem uit. Je zou denken dat Petsjerski en de opstand prominent in alle naoorlogse Russische schoolboeken zouden staan, want wat is er heroïscher in Rusland dan een Rus die met doodsverachting de strijd aanbond met de nazi’s?

Fout gedacht, want Petsjerksi, die de opstand overleefde — hij sloot zich aan bij Poolse partizanen — had naar Stalins mening al lang dood moeten zijn. De gruwelman met de snor vond krijgsgevangen Russische soldaten per definitie lafaards. Een Russische soldaat gaf zich nooit over, maar vocht zich dood. Petsjerski was in zijn ogen een zwakkeling. Ongelofelijk, maar Stalin verbood hem om in het Proces van Neurenberg te getuigen. Tijdens Stalins antisemitische campagne in 1948 verloor Petsjerski, die Joods was, zijn baan en belandde zelfs korte tijd in de gevangenis. Slechts dankzij internationale druk kwam hij vrij. Na Stalins dood kwam het niet tot een eerherstel. Integendeel: nog in 1987 kreeg Petsjerski geen visum om in Polen tegen oorlogsmisdadigers te getuigen. In 1990 overleed hij op tachtigjarige leeftijd.

Het is onduidelijk waarom het onder Poetin alsnog tot eerherstel van Petsjerski is gekomen. Was er behoefte aan nieuwe nationale helden? Een eerste teken was in 2007 een plaquette aan het huis waarin Petsjerski woonde in Rostov aan de Don. Twee jaar geleden kende Poetin hem postuum per decreet de Orde voor Dapperheid toe. En omdat 75 jaar geleden de opstand in Sobibor plaatsvond is er nu het door de staat gesubsidieerde, prestigieuze drama Sobibor met Christopher Lambert. Dat er niet op een roebel meer of minder is gekeken, is af te zien aan de film, die geen wreedheid buiten beeld laat. Aan de ethische discussie vijfentwintig jaar geleden over de gaskamerscène in
Schindler’s List hebben de makers van Sobibor geen boodschap, want zij tonen uitvoerig de vergassing van een groep vrouwen. Ook zijn er volop gruwelscènes met sadistische SS’ers, die Joden treiteren, vernederen, mishandelen en willekeurig doodschieten. Daarmee mist Sobibor de gruwelijker waarheid dat de Holocaust niet het werk was van sadisten, maar van gewone brave burgers. Het goede nieuws is dat er met Sobibor eindelijk een Russische film over Petsjerski en ‘zijn’ opstand is, het slechte dat hij zoals zoveel Holocaustfilms een onvoorstelbare werkelijkheid in clichés denkt te kunnen vangen.