SOBIBOR, 14 OCTOBRE 1943, 16 HEURES
Goed en fout
Shoah van Claude Lanzmann duurt negeneneenhalf uur. De film had nog veel langer kunnen zijn, want de maker gebruikte niet alle interviews. In de montage sneuvelde onder andere het interview met Yehuda Lerner. Zijn herinneringen aan de opstand van Sobibor vormen de basis van Sobibor, 14 octobre 1943, 16 heures.
Beweren dat Lanzmann zin heeft in het interview, zou overdreven zijn. De 76-jarige documentairemaker, die begin dit jaar een paar dagen op het Filmfestival Rotterdam was, is niet al te best gehumeurd. Hij gedraagt zich als een nukkige, argwanende oude man. Staat de interviewer wel aan de goede kant? Lanzmann wekt de indruk dat hij de wereld in fout en goed indeelt. Niet onbegrijpelijk, want hij is het favoriete doelwit van revisionisten en holocaust-ontkenners. Op internetsites met degelijk klinkende namen als Institute for Historical Review wordt hij uitgemaakt voor ‘imbeciel’ en ‘dictator’. Shoah is volgens deze site een ‘immens saaie film’ vol ‘schreeuwerig valse getuigenissen’.
De jarenlange stroom rioolwater heeft Lanzmann kennelijk zo wantrouwend gemaakt, dat hij geen onderscheid meer ziet tussen de vuilspuiterij van neo-nazisten en de kanttekeningen van serieuze historici bij zijn (film)opvattingen. Op vragen over zijn werkwijze reageert hij geïrriteerd.
Is bijvoorbeeld ‘oral history’ een betrouwbare historische bron? "Als ik in relatie tot Shoah en Sobibor de woorden ‘oral history’ hoor, trek ik een pistool en schiet. Ik kan die woorden niet uitstaan, want ik maak cinema. Mijn films zijn een intermediair voor de ervaringen van getuigen. Waarom zou iemand als Lerner liegen? Dat is onmogelijk." En hoe betrouwbaar is het menselijk geheugen dan? "Mijn films dragen meer kennis over de holocaust over dan geschiedenisboeken. Ik heb niets tegen historici, maar ik verwerp de armzalige tegenstelling tussen geschiedenis en herinnering. De werkelijkheid is complexer en subtieler. Er is geen historicus die de verschrikkingen van Treblinka beter overdraagt dan de kapper in Shoah. Het is geen toeval dat die film beroemd is over de hele wereld. Nog steeds heeft de film een enorm effect op mensen."
Rebellie
Sobibor, 14 octobre 1943, 16 heures is niet de eerste documentaire over de opstand in Sobibor. De Nederlandse Lily van den Bergh ging Lanzmann in 1991 voor met Opstand in Sobibor. Lanzmann kent de film niet en zegt er niet ‘bijzonder nieuwsgierig’ naar te zijn. Waarom bewerkte hij juist nu zijn interview met Lerner uit 1979 tot een film? De suggestie dat hij het beeld wil corrigeren dat joden zich massaal als schapen naar de slachtbank lieten voeren, verwerpt hij geïrriteerd: "De film is geen propaganda. Ik had het interview in de la liggen en wist dat het sterk materiaal was, maar ik was er nog niet aan toegekomen."
Sobibor, 14 octobre 1943, 16 heures begint met een tekst waarin de opstand in het vernietigingskamp ‘zeer succesvol’ wordt genoemd. De film vermeldt niet dat van de zeshonderd joden die in opstand kwamen minder dan zestig de rebellie overleefden. "Ik noem de opstand succesvol, omdat het plan voor de rebellie perfect werd voorbereid en uitgevoerd. Lerner zegt dat hun enige kans lag in het vermoorden van alle Duitsers in het kamp. Daarin slaagden zij bijna volledig. Slechts één Duitser overleefde de opstand, maar vele opstandelingen werden tijdens de rebellie vermoord door de Oekraïense bewakers. De meesten van degenen die erin slaagden te vluchten werden later opgepakt en vermoord."
Komisch
Lanzmann interviewde Lerner voor Sobibor, 14 octobre 1943, 16 heures niet opnieuw. Wel ontmoette hij hem in Jeruzalem bij de Israëlische première van de film. "Hij was aanwezig met zijn vrouw en twee dochters. Veel mensen moesten hard lachen om de film." Lachen? "Natuurlijk, veel Israëliërs zien de film als een kruising tussen Chaplins The great dictator en To be or not to be van Lubitsch. Ik begrijp dat heel goed, want het is óók een komische film, omdat de Duitsers bij de rebellie het slachtoffer werden van hun punctualiteit."
In 1994 keerde Lanzmann zich scherp tegen Spielbergs Schindler’s list, omdat fictie volgens hem niet in staat is de gruwelen van de holocaust op te roepen. Hij staat nog steeds achter zijn opvatting. "De werkelijkheid van de vernietigingskampen is zo onvoorstelbaar dat fictie haar niet kan benaderen." Het is een problematische stelling, omdat hij de vraag oproept waar de grens van fictie ligt. Kunnen over de massamoorden in Rwanda en Srebrenica wel fictiefilms worden gemaakt? Lanzmann na een lange stilte. "Waarom vraag je me dit?" Hij herhaalt zijn overtuiging. "De shoah is in de geschiedenis van de mensheid zonder precedent. Hij bevindt zich op een ander niveau dan andere massaslachtingen. Het is een referentiepunt geworden voor latere genocides."
Lanzmanns controversieelste uitspraak stamt uit 1994. Hij merkte op dat als hij archiefbeelden zou vinden van het vergassen van joden hij ze zou vernietigen. "Olalala, daar gaan we weer", reageert hij geprikkeld. "Ik wilde alleen maar zeggen dat archiefbeelden voor mij niet belangrijk zijn. Archiefbeelden noem ik beelden zonder beelden. In Shoah zit geen archiefmateriaal, maar de film komt dichter bij de gaskamer dan archiefbeelden van uitgemergelde lijken."
Jos van der Burg
Sobibor, 14 octobre 1943, 16 heures
Sobibor, 14 octobre 1943, 16 heures bevat de getuigenis van Yehuda Lerner, die betrokken was bij de opstand in Sobibor. Lanzmann vraagt hem gedetailleerd naar de rebellie. Het resultaat is een minutieus verslag van de opstand, die werd uitgevoerd door mensen die wisten dat in rebellie de enige, kleine kans lag om aan de gaskamer te ontkomen. Lerner doet nauwkeurig verslag van de voorbereiding en uitvoering van de opstand, waarbij de Duitsers dankzij hun punctualiteit in de opgezette val liepen. Het interview met Lerner is doorsneden met contemporaine beelden van Poolse landschappen, straten en pleinen. Ook dwaalt de camera rond in Sobibor. Sobibor, 14 octobre 1943, 16 heures is een hommage aan de mentale kracht van mensen, die zich niet naar de slachtbank lieten voeren, en een impliciet pleidooi voor een vitaal historisch geheugen.
JvdB
