Setan Jawa (Garin Nugroho over)

'We leven in een melodramatische samenleving'

  • Datum 31-05-2017
  • Auteur
  • Gerelateerde Films Setan Jawa
  • Regie
    Garin Nugroho
    Te zien vanaf
    01-01-2017
    Land
    Indonesië/Australië/Singapore
  • Deel dit artikel

Setan Jawa is een Indonesische Faust, een magisch-realistisch schouwspel met uitstapjes naar een bovennatuurlijke schemerwereld en erotische suggesties, te zien op het Holland Festival. Garin Nugroho: ‘Je weet nooit hoe het afloopt als je je met de duivel inlaat.’

Door Leo Bankersen

Dit zag u nog niet eerder. Een Indonesische tragedie over armoede, liefde en duistere magie, gefilmd in stijlvol zwijgend zwart-wit met sierlijke dans en bezield door livemuziek en zang van een gamelan-gezelschap en symfonieorkest. Zelfs het Indonesische publiek bij een voorpremière in eigen land keek ervan op. "Sommigen hadden tranen in de ogen, al konden ze niet goed zeggen waarom. Ze hadden het gevoel iets wonderbaarlijks te hebben meegemaakt", vertelt regisseur Garin Nugroho telefonisch vanuit Jakarta.
Het zal duidelijk zijn: Nugroho’s Setan Jawa (‘Duivel van Java’) is een niet te missen evenement. Na de wereldpremière in Melbourne haalt het Holland Festival dit project naar Nederland. Het Rahayu Supanggah Gamelan Orchestra en het Nederlands Kamerorkest nemen hier de live soundtrack voor hun rekening.
Nugroho weet grenzen tussen kunstdisciplines voortvarend te slechten. Voor Setan Jawa liet hij zich onder meer inspireren door Duitse expressionistische filmklassiekers als Nosferatu, het Indonesische wajang-spel met zijn schaduwfiguren en maskers, gamelanmuziek en Javaanse mystiek.
"Ook het wajang-spel met zijn schaduwfiguren is een expressionistische kunstvorm", merkt Nugroho op. Juist de combinatie van al die kunstvormen vindt hij belangrijk. Traditioneel en modern lopen daarbij naadloos in elkaar over.

Magisch ritueel
Het verhaal is al een Indonesische Faust genoemd. De arme mattenvlechter Setio neemt zijn toevlucht tot een magisch ritueel om rijk te worden. Alleen dan kan hij Asih trouwen, het welgestelde meisje waar hij verliefd op is. Maar Satan is een onbetrouwbare partner. Asih zal zich op haar beurt aan de duivel geven in een vertwijfelde poging haar man te redden. Die verleiding en emotionele strijd is een schitterend gedanst hoogtepunt. Prachtige expressieve hoofdrol ook van Asmara Abigail als Asih, die deze poëtische vertelling naar het einde toe steeds meer gaat dragen. Een magisch-realistisch schouwspel met uitstapjes naar een bovennatuurlijke schemerwereld, erotische suggesties en bedienden die voor amusante terzijdes zorgen.
Opvallend is dat de aftiteling geen scenario-credit vermeldt. "Dat klopt", bevestigt Nugroho. "Dat sluit aan bij de mondelinge verteltraditie van Java. Het wajang-drama maakt nooit gebruik van een scenario. Spelers komen bij elkaar en bespreken hoe ze het gaan doen. Zo heb ik bij het maken van de film ook gewerkt."

Doodsbedreigingen
De begintekst van Setan Jawa verwijst naar de koloniale tijd, waarin de door de Nederlanders opgelegde plantagecultuur tot grootschalige armoede leidde. De duivel met zijn verlokking van rijkdom wordt hier voorgesteld als de wraak van een kind dat wreed gestraft is voor een uit armoede gepleegde diefstal.
"De geschiedenis van Setio en Asih is een verhaal dat onder de Indonesische bevolking heel populair is", vertelt Nugroho. "Net als het geloof in magische rituelen om rijk te worden. In Setan Jawa gaat Setio naar een mystieke markt. Dergelijke gelegenheden bestaan nog steeds. Maar je weet natuurlijk nooit hoe het afloopt als je je met de duivel inlaat."
Op die manier raakt de film aan zaken die nog steeds spelen in Indonesië, waar een groot deel van de bevolking in armoede leeft en de mystieke weg naar rijkdom aanlokkelijk is.
Of zoals Nugroho lachend stelt: "Met mystiek is het als met corruptie. Als iemand plotseling rijk is vraag je je af hoe dat toch komt. Zelfs in de politiek speelt het mee. Op internet kun je alles vinden over de presidenten van Indonesië en hun relatie met de mystiek."
Films als Setan Jawa en Opera Jawa (2006) zijn voor Nugroho een artistieke ontdekkingstocht. Daarnaast, en even belangrijk, maakt hij realistische drama’s en films met een politiek karakter, zoals The Blindfold (2012), over jongeren die zich aansluiten bij een radicaal-islamitische groep.
"Die heb ik gemaakt als statement tegen radicalisering. Dat is iets waar de regering weinig aandacht voor heeft, dus maak ik een film. Het is belangrijk om zulke verhalen te vertellen, ook al kreeg ik sms-berichten met doodsbedreigingen.
"De censuur is na de val van Soeharto veel minder streng geworden. Er is nu ruimte voor vrijheid van expressie en we zien dat jonge, onafhankelijke filmmakers daar gebruik van maken. Aan de andere kant leven we nu in wat ik een melodramatische samenleving noem. Alles wordt stereotiep, zwart-wit en sensationeel. Wereldwijd is het moeilijker geworden om echt iets te zeggen, om een menselijk geluid te laten horen. Maar daarom maak ik juist films. Om een humanistische stem te laten klinken."

Garin Nugroho, gangmaker van de onafhankelijke Indonesische film

De meest vooraanstaande Indonesische filmmaker wordt hij wel genoemd. Waar kennen we Garin Nugroho (1961, Jogjakarta) van?

Twee producties van zijn hand kregen in Nederland een bescheiden roulement. In 1999 was dat Leaf on a Pillow, het docudrama over straatkinderen waarmee in datzelfde jaar het Filmfestival Rotterdam (IFFR) opent. Sindsdien vertoont IFFR de meeste van zijn films, waaronder het verbluffende, ook in de filmhuizen uitgebrachte Opera Jawa (2006). Verlangen en jaloezie in een kleurrijke, fantastische werveling van dans, beeldende kunst, traditionele en moderne muziek. Uit die twee titels blijkt al zijn veelzijdigheid.
Nugroho’s activiteiten bestrijken een breed gebied. Films in uiteenlopende genres (meerdere werden internationaal bekroond), kinderfilms voor televisie, commercials en videoclips, kunstinstallaties en theater, boeken over Indonesische kunst. Daarnaast schrijft hij columns en recensies en doceert hij visuele antropologie en culturele studies.
Zijn eerste documentaires en zijn speelfilmdebuut Love on a Slice of Bread (1992) komen nog onder het strenge regime van Soeharto tot stand. Leaf on a Pillow wordt kort na diens val in 1998 uitgebracht in de Indonesische bioscoop en is daar een groot succes.
Vanaf dat moment valt Nugroho’s carrière min of meer samen met de opkomst van de onafhankelijke Indonesische cinema. Hij ontpopt zich daarbij ook als gangmaker. Hij organiseert workshops in verschillende regio’s van Indonesië en is oprichter van het Jogja Asian Film Festival waar jonge onafhankelijke filmmakers een belangrijk podium vinden. Met Setan Jawa maakt Nugroho zijn debuut op het Holland Festival.

Leo Bankersen (met dank aan Müge Demir, programmeur IFFR)