SAUDADE

Het is moeilijk te omschrijven waarom muziek je in de ziel kan raken. Het abstracte karakter van een muziekstuk kan per individu geheel verschillende gevoelens oproepen. Even moeilijk te beargumenteren is waarom de één het liefst een Indiaas snaarinstrument bespeelt, terwijl het hart van de ander bij Braziliaans slagwerk ligt. Leendert Pot ging op zoek naar de fascinatie van de muzikanten.

Het Rotterdams Conservatorium is de enige muziekopleiding ter wereld waar studenten lessen kunnen volgen in ‘wereldmuziek’. Dit is een verzamelnaam die veel wordt gehanteerd in de platenzaak om alle niet-westerse muziek, klassiek, populair en jazz, bij elkaar te kunnen zetten. De basis ligt in de volksmuziek, waar de melodieën vaak helder zijn geconstrueerd en de akkoordenschema’s eenvoudig. Het is echter een misvatting om te denken dat wereldmuziek haar populariteit ontleent aan de simpelheid van de composities of de instrumenten. Documentairemaker Leendert Pot ging op het conservatorium rondkijken op aandrang van Carel Kraayenhof, docent bandoneón aldaar, en hoofdpersoon van zijn eerdere documentaire In de greep van de tango (1991). Pots gevoel voor muziek maakt de kijker duidelijk dat ook op een Spaanse gitaar, een sarod, een zelfgemaakte berimbao of zelfs met de stem keihard gewerkt moet worden.

Handwerk
Pot doet een poging om dichterbij het mysterie van de beleving van muziek te komen. Hij pretendeert niet dat hij het antwoord weet. Zijn film draagt niet voor niets de titel Saudade (spreek uit: saudáadzj), een Portugees-Braziliaans begrip waar geen precieze vertaling voor bestaat. Het is een aanduiding voor verlangen, voor een gevoel van heimwee. "Ook in het Portugees hebben we er geen ander woord voor", formuleert een pianodocent van de werkgroep latin jazz het. "Maar het betekent dat je een groot gemis voelt — je land, je geboortestreek, je geliefde, je kind…".
Het is een gevoel dat alle studenten blijkt te beheersen, in welke niet-westerse cultuur ze hun muzikale uitdrukking ook zoeken. De camera van Brigit Hillenius dwaalt door de witte gangen van het gebouw van het Rotterdams Conservatorium en dringt door in lesruimten waar muzikanten aanwijzingen krijgen van hun meester. Bijna sensueel tast ze in close-up vingers, nagels en snaren van de flamenco-gitarist af, en even later het rukje waarmee de bandoneónspeelster haar trekzak even lucht laat pakken. Door zo te observeren en te luisteren dringt het besef door dat muziekmaken lichamelijke arbeid is. Alleen de handen van de bahia-zanger in beeld lijken diens gezang voort te brengen. Wie zelf geen instrument bespeelt kan hierdoor een idee krijgen wat die bezetenheid in het handwerk inhoudt.
Bij de verschillende studenten die op deze wijze de revue passeren blijkt hun ‘saudade’ meer te omvatten dan hun liefde voor het ambacht. De muziek wordt nauwkeurig gelezen van het notenpapier: dit is een conservatorium, en de relatie leerling-docent staat centraal. Pot brengt hier veel medeleven over. Het is een grote verdienste van Saudade dat de luie Westeuropese luisteraar er op wordt gewezen dat bijvoorbeeld de tampoera, die met haar grondtoon de begeleiding vormt van hindoestaanse gezangen, niet zomaar willekeurig geneuzel in buitennissige toonaarden voortbrengt. Het zijn gestructureerde klanken uit een andere cultuur die hard moeten worden gerepeteerd.

Optocht
Tot zover brengen de cinematografische middelen de beleving van de muziek dichterbij. Het camerawerk is veelbetekenend, de montage heeft respect voor de ten gehore gebrachte muziekstukken. De combinatie film-muziek kan echter een meerwaarde krijgen als de kijker via het beeld wordt meegezogen in zijn eigen ervaring van de muziek. Hierin dringt Saudade net niet door. Pot last plotseling interviews met de leerlingen in, waarin zij omschrijven wat de lessen voor hen betekenen. Dit is een stijlbreuk met de voorafgaande ontdekkingstocht, toen de kijker zijn oor via de camera te luisteren legde.
Aan de andere kant ontbreekt een inhoudelijke structuur in de studentenverklaringen, waardoor de band met de muzikanten te vrijblijvend blijft. Een voor een roepen ze wel de zin op om ook muziek te gaan maken, maar daartegenover is de conservatoriumfolkore van alle trommelaars in een maracatu-optocht, een geforceerd met-de-muziek-mee. De film lijkt een vooropgezette bedoeling te ontberen. Er werd voor Pot een afspraak gemaakt om de lessen te filmen — het was niet zijn eigen initiatief; tijdens het draaien beperkte hij zich niet tot ‘wereldmuziek’, maar onder die noemer wordt zijn film wel gepresenteerd in het festival ‘Wereldmuziek in beeld’. Het vastleggen van jonge mensen die hun droom verwezenlijken is verdienstelijk, maar wordt pas laat in de film aandoenlijk.
Saudade toont hoe mooi het is om met veel oefenen iets onder de knie te krijgen waar het individu specifiek talent voor heeft, in plaats van te leren uitblinken in iets wat iedereen kan studeren. Zo bezien is Saudade de ideale voorlichtingsfilm van het Rotterdams Conservatorium.

Kees Hogenbirk