Russian Ark

Lang leve de tsaar!

Russian Ark

Moet Rusland terugkeren naar de tijd van de tsaren? Aleksander Sokoerov schetst met Russian Ark een idyllisch beeld van het tsarendom. De tsaren hielden van schilderkunst en waren goede echtgenoten en vaders. Dat het Russische volk crepeerde, interesseert Sokoerov niet. In zijn ark wordt alleen de elite toegelaten.

“Ik open mijn ogen en zie niets”, zegt de voice-over — de stem van Sokoerov — in de openingsscène van Russian Ark. Ook wij zien niets, want we staren naar een zwart beeld. Het symboliseert Ruslands heden, dat voor Sokoerov een zwart gat is waarin de Russische geschiedenis is verdwenen. Ruslands geschiedenis eindigde voor hem met de Russische Revolutie in 1917. Toen Lenin en zijn bolsjewieken de macht grepen, stelde Rusland zich buiten de geschiedenis. Het land werd een abnormaal element in de menselijke beschaving. De Russische Revolutie ziet Sokoerov als een meteorietinslag. In de woorden van zijn voice-over: “Ik herinner me alleen dat er een soort ongeluk was. Iedereen rende weg en probeerde zich in veiligheid te brengen.” Wat erna gebeurde herinnert de stem zich niet; het Rusland van de twintigste eeuw is hij ‘vergeten’, Sokoerov moet terugkeren naar de tsarentijd om te kunnen ‘zien’. Zoals hij het in een interview zei: “Ik leef in die periode. Voor mij is die nooit geëindigd.”

Als het zwarte beeld verdwijnt, bevinden we ons in de negentiende eeuw in St. Petersburg voor een deur van het Winterpaleis. In het verblijf van de tsaren, dat sinds de Russische Revolutie het nationale museum de Hermitage herbergt, speelt Russian Ark zich af. Prachtig uitgedoste officieren met lelieblanke dames aan hun zijde glippen naar binnen, waarna Sokoerovs tijdreis door twee eeuwen tsarendom begint. We betreden de ene na de andere kamer met historische personages. Als gidsen functioneren Sokoerovs voice-over en de Franse markies en diplomaat Astolphe de Custine, die in 1839 een beroemd geworden verslag van zijn ervaringen in Rusland publiceerde. Beiden zijn onzichtbaar en onhoorbaar voor de historische personages.

Als eerste komen we tsaar Peter de Grote tegen, die bezig is iemand te slaan. Verongelijkt roept hij uit dat in Azië tirannen bewonderd worden. “Hoe tirannieker, hoe beter ze later herinnerd worden.” De Fransman Custine begrijpt niets van de Russische wreedheid. Hoe is het mogelijk dat Peter de Grote zijn zoon liet executeren? Typisch een opmerking van een buitenstaander, horen we de voice-over denken. Weet Custine niet dat Peter de Grote uit een moeras de stad St. Petersburg stampte? Dat is nog eens een grootse daad! Het gekibbel tussen Custine en de voice-over loopt als een constante door de film. Custine is de sceptische buitenstaander, de voice-over de begrijpende insider.

Eiland
Het is geen toeval dat Sokoerov Peter de Grote als zijn eerste held opvoert. In zijn visie sleepte de westers georiënteerde tsaar Rusland uit de barbarij de Europese beschaving binnen. Hij vergeet erbij te melden dat alleen de elite er baat bij had. Het Russische volk merkte er niets van, omdat Peter de Grote, en alle tsaren na hem, het volk als hun particuliere bezit zagen. Hun rijkdom was niet gebaseerd op economische ontwikkeling, maar op lijfeigenschap en knechting van miljoenen Russen.

Sokoerovs tweede held is Catherina de Grote. Begrijpelijk, want deze ‘verlichte despoot’ richtte zich cultureel volledig op Frankrijk. Ze correspondeerde met filosofen als Voltaire, en introduceerde het Frans als voertaal aan het hof. Haar ‘verlichte’ ideeën strekten zich niet uit tot het volk, want opstanden van horigen die een slavenbestaan leidden, liet ze genadeloos neerslaan. In Russian Ark horen we er niets over, omdat Sokoerov alleen geïnteresseerd is in haar culturele prestaties. Halverwege de achttiende eeuw liet ze het Winterpaleis bouwen, dat ze stoffeerde met haar omvangrijke Europese kunstverzameling.

Interessanter is de vraag van Custine waarom Russische tsaren Europese en geen Russische kunst verzamelden. Waarom stimuleerden zij de Russische kunst niet? Dat deden ze niet omdat de tsaren geen binding hadden met de Russische cultuur. Het tsaristische hof was een eiland, waarvan de bewoners met minachting neerkeken op het Russische volk. Sokoerovs voice-over ziet het anders: de tsaren waren “russofielen, die droomden van Italië”.

Ontbijttafel
Custine en de voice-over kibbelen tot het einde door. Custine merkt op dat de bloedige radicale fase in de Franse Revolutie, de Conventie tussen 1792 en 1794, “alles vernietigde”. Jullie revolutie was kinderspel, horen we de voice-over denken, met een verwijzing naar het communistische regime: “Onze Conventie duurde tachtig jaar”. Er spreekt bijna een zwelgen in leed uit — wij hebben meer geleden dan jullie — dat we ook aantreffen in de enige scène die zich in de twintigste eeuw afspeelt. Custine en de voice-over lopen een werkplaats binnen, waar lijkkisten worden gemaakt voor de doden die vielen bij het beleg van Leningrad in de Tweede Wereldoorog. “Er vielen meer dan een miljoen doden”, merkt de voice-over op. Custine vraagt zich af of zoveel doden niet een te hoge prijs waren. “In Rusland zeggen we dat de vrijheid geen prijs heeft”, is de triomfantelijke reactie.

Als Sokoerov de vrijheid zo lief heeft, is het onbegrijpelijk dat hij zich als een monarchist après-la-lettre in de armen van de tsaren stort. Russian Ark maakt met zijn idyllische portrettering het despotische tsarendom nostalgie-fähig. Inhoudelijk onderscheidt de film zich niet van The Barber of Siberia (1998), Nikita Mikhalkovs nostalgische romantische escapade naar de tsaristische tijd. Het verschil is dat Sokoerov een intelligente, serieuze filmmaker is, zodat we hem zijn nostalgische hang naar het tsarendom mogen aanrekenen. Alsof hij een filmpropagandist uit de Sovjettijd is, ziet Sokoerov er geen been in om Nicholas II in een huiselijk tafereeltje als een liefhebbende echtgenoot en zorgzame vader op te voeren. Met zijn kinderen, die hij engeltjes noemt, zit de laatste tsaar gezellig aan de ontbijttafel. Kijk, roept Sokoerov ons toe, dit gelukkige gezin zal later worden vermoord door de duivelse bolsjewieken. Dat de tsaren met hun despotische optreden Rusland rijp maakten voor het communisme; Sokoerov doet alsof hij het niet weet.

Jeltsin
Meer dan een historische mijmering over het verglijden van de tijd is Russian Ark een politieke film, die het verleden als oplossing presenteert voor Ruslands problemen. Uit de film spreekt Sokoerovs verlangen naar een ‘goede tsaar’, die hij eerder gevonden dacht te hebben in Boris Jeltsin. Over hem maakte hij in 1989 een half uur durende propagandafilm, die Jeltsin portretteerde als een wijze tsaar die de zware last van Ruslands toekomst op de schouders droeg. Toen Jeltsin zich ontpopte tot een corrupte politicus en een drinkebroer nam Sokoerov gedesillusioneerd afstand van het moderne Rusland. Sindsdien haalt hij zijn helden uit het verleden.

De slotscène is een acht minuten durende balscène. Het is 1913, een jaar voordat het grote sneuvelen begint van miljoenen jonge Russen in de Eerste Wereldoorlog, die zal leiden tot de Russische Revolutie. In het Winterpaleis is het feest. Strak geuniformeerde heren met hangsnorren zwieren met in ruisende baljurken gesnoerde dames over de parketvloer van een immense balzaal op walsen van Strauss, gespeeld door een symphonie-orkest, dat wordt gedirigeerd door een ontspannen Valery Gergiev. Vol bewondering zegt Custine dat de beste bals in St. Petersburg worden gegeven. “Iedereen is zo ontspannen. Het lijkt één grote familie.”

Vier jaar later bestormden tienduizenden uitgehongerde families het Winterpaleis. Voor Sokoerov hield de geschiedenis op.


Wie is wie?

Markies Astolphe de Custine (1790-1856)
Liberale aristocraat en diplomaat, die een afkeer had van terreur. Dat we hem nog kennen, dankt hij aan zijn reisverslag ‘La Russie en 1939/Brieven uit Rusland’. Het boek hekelt het despotisme van de tsaren en de verstikkende bureaucratie: ‘Welke indruk Rusland oppervlakkig ook maakt, geweld en willekeur vormen de basis.’ Ook het latere communistische regime bleek zich in De Custines kritiek te herkennen, want het verbood het boek.

Peter de Grote (1672-1725)
Tsaar die aansluiting zocht bij het Westen. Een andere prioriteit was het vergroten van het Russische Rijk, zodat hij talrijke oorlogen voerde. Succes oogstte hij in het Noorden. Na oorlogen met Zweden werd Rusland de belangrijkste staat in het Oostzeegebied. Om steun voor zijn plannen te verwerven van de aristocatie leverde hij de plattelandsbevolking volledig uit aan de grootgrondbezitters. Hun horige positie verschilde nauwelijks van slavernij.

Catherina de Grote (1729-1796)
Tsarina met een grote interesse in de Europese, vooral Franse cultuur, die ze aan het hof introduceerde. Ze liet het Winterpaleis bouwen en legde een fameuze kunstcollectie aan. Op buitenlands gebied voerde ze een succesvolle expansiepolitiek. Aan de sociale structuur veranderde ze weinig. Haar bewondering voor Frankrijk verdween na de Franse revolutie. Boerenopstanden liet ze wreed neerslaan.

Nicholas I (1796-1855)
‘IJzeren’ tsaar die hamerde op de eenheid van kerk en staat (“Één God, één tsaar, één natie”). Maakte van Rusland een nog statischer samenleving zonder sociale mobiliteit. Zijn regime kenmerkte zich door centralisatie, bureaucratie en een meedogenloze geheime politie. Liberale ideeën waren hem een gruwel. In 1848 verbood hij na de revolutionaire turbulentie in Europa onderwijs in westerse filosofie en staatsinrichting. Na een verloren oorlog op de Krim tegen de Turken stierf hij als een gebroken man. Volgens sommige historici pleegde hij zelfmoord.

Nicholas II (1868-1918)
Laatste tsaar die niet opgewassen was tegen de moderne tijd. Leefde in isolement en vertrouwde niemand. Nam stelling tegen westerse invloeden. Noemde het verlangen naar democratie een “zinloze droom”. De opstand in 1905 was het eerste signaal dat een omwenteling voor de deur stond. De Eerste Wereldoorlog zorgde voor de lont in het kruitvat, dat in 1917 met de Russische Revolutie ontplofte. De tsaar en zijn gezin werden gearresteerd en in 1918 geëxecuteerd.

Aleksander Griboedov (1795-1829)
Toneelschrijver, dichter en diplomaat. Werd in 1828 in de straten van Teheran vermoord toen hij als onderhandelaar een einde probeerde te maken aan de Russisch-Perzische oorlog.

Khozrev-Mirza
Perzische kroonprins die in 1829 namens de shah in het Winterpaleis Nicholas I excuses kwam aanbieden voor de moord op Griboedov. Als cadeautje gaf hij een kolossale diamant, die in de 16e eeuw in India was gevonden.

Mikhail Glinka (1804-1857)
Russische componist die streefde naar nationale Russische muziek. In zijn composities verwerkte hij Russische volksliedjes.

Directeuren van de Hermitage
Josef Orbeli van 1934 tot 1951.
Boris Piotrovsky van 1964 tot 1990.
Mikhail Piotrovsky vanaf 1990.


One-shot-movie

Russian Ark is een niet eerder vertoond technisch hoogstandje. Cameraman Tilman Büttner (Lola rennt) draaide de film met een digitale camera in één lange take. Een geweldige prestatie, al was het maar omdat de apparatuur 35 kilo woog. Voor wie het ook wil proberen: Büttner gebruikte de Sony High Definition-F900 camera. De beelden werden tijdens de opnamen op een harde schijf opgeslagen, waarna in het laboratorium het materiaal op 35mm-film werd gezet. Het verbaast niet dat Sokoerov de eerste ‘one shot movie’-regisseur is, want hij heeft altijd een voorkeur gehad voor lange takes. Met Russian Ark realiseerde hij zijn ultieme droom. De one-take-movie lijkt vooral geschikt voor filmmakers die de kijker met een beeldenstroom in een roes willen brengen. Bij een tijdreis als in Russian Ark werkt het uitstekend, omdat de kijker niet gestoord wordt door montagebreuken. Met de one-shot-movie rekent Sokoerov definitief af met Sergei Eisenstein, die de montage tot de essentie van film verklaarde. Zijn theorieën kunnen de prullenbak in. Sokoerov zal tevreden zijn dat hij de revolutionaire Russische filmmaker in het zwarte gat van de geschiedenis heeft geduwd.