‘R XMAS

De stinkende, schitterende stad

  • Datum 28-09-2010
  • Auteur vanons
  • Gerelateerde Films ‘r Xmas
  • Regie
    Abel Ferrara
    Te zien vanaf
    01-01-2000
    Land
    Frankrijk
  • Deel dit artikel

Na twee teleurstellende films die zijn carrière in een zware dip brachten, krabbelt Abel Ferrara weer langzaam uit het dal. In zijn eigenzinnige kerstverhaal ‘R Xmas wordt een drugsdealend echtpaar tot de orde geroepen voor hun destructieve gedrag.

Het Filmfestival Rotterdam wijdde in 1993 met goede timing een retrospectief aan Abel Ferrara: de belofte van weleer had kort ervoor met King of New York (1990) en Bad lieutenant (1992) op de toppen van zijn kunnen gepresteerd. Vooral die laatste film maakte diepe indruk door een onvergetelijke rol van Harvey Keitel, die het leven aan de zelfkant van New York aan den lijve leek te ondergaan. Ferrara’s oeuvre was tot dat moment vooral in genrekringen populair. Driller killer (1979) werd in Groot-Brittannië een beruchte ‘video nasty’ (verboden film) en bracht parlementaire discussies over geweld in films op gang; het sterke ‘rape and revenge’-drama Ms. 45 (1980) maakte eveneens veel tongen los.
Bad lieutenant maakte echter een zegetocht langs de belangrijkste filmfestivals en betekende de definitieve ommekeer in Ferrara’s carrière — hij werd voor het eerst als ‘auteur’ serieus genomen. Met name Franse filmcritici en intellectuele cinefielen adopteerden hun nieuwe troetelkind. De overeenkomsten met het werk van Paul Schrader werden voor lief genomen. Er werd wat hoger ingezet. Volgens de kenners werkte Ferrara zijn terugkerende thema’s zoals geloof, boete en seksualiteit uit op een manier die Ingmar Bergman waardig was. De cineast zelf liet het zich allemaal welgevallen en sprak op het festival van Deauville in zeldzaam doorzichtige, maar door de nieuwe fans als profetieën ontvangen bewoordingen over licht en duisternis in zijn werk.
Een kijkje achter de schermen leverde andere invalshoeken op. Dezelfde editie in Rotterdam werd bezocht door Zoë Lund, scriptschrijfster van Bad lieutenant (waarin ze ook een rol speelde) en hoofdrolspeelster van Ms. 45. Tijdens een interview met ondergetekende stak ze haar verbittering over de gang van zaken rond Ferrara’s doorbraakfilm niet onder stoelen of banken: "Het scenario, een moderne interpretatie van de laatste dagen van Jezus, is volledig door mij geschreven. Toch heeft men me er maar een zakcentje voor betaald. En nu krijgt Ferrara ook nog eens alle lof toegezwaaid voor iets dat iedereen, overigens terecht, ziet als een confronterende en hoogst originele film." Rancune? Wellicht. Een verward denkraam? Dat zeker. Lund, die in 1999 op 37-jarige leeftijd overleed, kampte net als Ferrara met een hardnekkige drugsverslaving en doorspekte haar taalgebruik met filosofische terminologie en citaten uit de bijbel. In Rotterdam deden geruchten de ronde over een chaotische nachtelijke zoektocht van de actrice naar een heroïnedealer, waarvoor ze de hulp van toenmalig festivaldirecteur Emile Fallaux inriep.

Raaskallen
Een nader onderzoek naar de scenario’s van Ferrara’s films biedt echter meer munitie om zijn status als auteur onder vuur te nemen. Het overgrote deel van zijn werk en zijn beste films naast Bad lieutenantMs. 45, King of New York en The funeral (1996) — zijn geschreven door Nicholas St. John, jarenlang een vast lid van Ferrara’s New-Yorkse clan, die verder cameraman Ken Kelsch, componist Joe Delia plus acteurs Christopher Walken en Victor Argo omvat. Dat St. John sinds The funeral niet meer met de regisseur werkt, lijkt een voor de hand liggende verklaring voor de ongekende dip waarin Ferrara na 1996 terechtkwam.
The blackout (1997) heeft, o ironie van het noodlot, in ieder geval een dekkende titel. De gekunsteld ogende film doet een zware inzinking van de maker vermoeden en stelt zelfs het geduld van geharde fans op de proef. De kijker moet aan de slag met Matthew Modine als een acteur in geestesnood, modieus geserveerd drank- en drugsmisbruik en een raaskallende Dennis Hopper als geflipte cineast. Intussen probeert Ferrara nogal amechtig de kijker op het verkeerde been te zetten en doet hij apocalyptische voorspellingen over de filmkunst. Dat schreeuwt natuurlijk om referenties, dus komt een enorm affiche van in beeld. Het meespelen van topmodel Claudia Schiffer en de met siliconenborsten pronkende Beatrice Dalle lijkt daarbij een knipoog naar de Franse garde, die hier naar hartelust kon analyseren.
Maar het kon erger. Naar verluidt verklaarde Ferrara dat de William Gibson-adaptie New rose hotel (1998) "zichzelf kon regisseren". Hij verscheen dientengevolge nauwelijks op de set en liet de supervisie van de pittige erotische scènes aan hoofdrolspeelster Asia Argento over. Hoe de regisseur zijn product ook verantwoordde, het publiek kreeg een onbegrijpelijke film te zien, waarvan de verbouwereerde Gibson zich publiekelijk distantieerde.

Zelfverlossing
Toegegeven: niet alle door Nicholas St. John geschreven Ferrara-films bevatten een goede balans van thematische rode draad en zijpaden. Het Madonna-vehikel Snake eyes (1993) en de zweverige vampierfilm The addiction (1995) maakten slagzij door opzichtige artistieke pretenties en filosofische bespiegelingen die de leek koud lieten. Maar ze waren, in schril contrast tot The blackout en New rose hotel, op zijn minst intrigerende mislukkingen. Als Ferrara en St. John bij de les blijven, zoals met The funeral, kan het echter stormen. Het duistere drama is een demystificatie van het door Hollywood geromantiseerde gangsterdom waarin acteurs Christopher Walken, Vincent Gallo, Chris Penn en Benicio del Toro genadeloos gas geven.
Dit is de Abel Ferrara die we willen zien, de regisseur die koelbloedig, gedistantieerd en met een ingetogen visuele stijl op compromisloze wijze levens weet te ontleden. Vaak zijn dat levens van immigranten of ontheemden die zo bekneld zijn geraakt tussen schuldbesef en overlevingsdrang dat de Heer geen optie meer is en zelfverlossing de enige uitweg blijkt. Net als in King of New York zijn de gangsters geen helden, maar psychopaten die levens vernietigen, zelfs die van hun familie en vrienden. Ze bezitten iets triests en ongrijpbaars, dat zich bijvoorbeeld kristalliseert in Walkens monoloog naast het lijk van zijn broer, een tekst van huiveringwekkende schoonheid.
De in The Bronx geboren ras-New Yorker Ferrara gebruikt daarbij zijn stad als een levend organisme, dat schuilplaats biedt aan gangsters, drugdealers, pooiers, hoeren en de corrupte smerissen. Maar wanneer de tijd daar is, is er geen redden meer aan, en spuugt de stad haar ongelukkigen uit om ze het noodlot tegemoet te laten treden. Daar kunnen de telkens in het beeld opduikende crucifixen niets aan veranderen. Ze schenken katholieke gangsters nimmer troost, noch bieden ze de zwakken bescherming tegen vampiers, of zo men wil, menselijke parasieten.

Warme deken
Ferrara’s status is in zijn vaderland intussen zo wankel, dat de financiering van het als ‘christmas carol’ aangekondigde ‘R Xmas volledig uit Frankrijk moest komen. Dat belooft gezien zijn Franse doelgroep niet veel goeds, maar de waarheid gebiedt te zeggen dat het een voorzichtige terugkeer naar de oude vorm is. De film opent met fraaie sfeerbeelden van de kerstavond die New York als een warme deken toedekt. We volgen een niet bij naam genoemd Dominicaans echtpaar. Ze zijn gelukkig, hebben een kind en een huis in een goede buurt. Maar na enige tijd wordt duidelijk dat ze een dubbelleven leiden. Pa (Lillo Brancato Jr.) en ma (Drea de Matteo) dealen heroïne, al verkopen ze alleen aan mensen die deugen en hun afspraken nakomen. Alles gebeurt volgens vaste, strenge patronen die rust en controle waarborgen; Ferrara toont het verdelen en inpakken van de waar als een kenner en verstokte fetisjist. Maar het is tegelijk de naïeve manier waarop deze twee keurige criminelen hun bedrijf runnen, die vanzelf een dreigende sfeer oproept. Natuurlijk kan dit niet goed gaan. Op een kwade dag wordt pa ontvoerd, ma moet zo snel mogelijk met een fikse som losgeld over de brug komen. Ma is in alle staten, maar de ontvoerder (Ice-T) rekent niet zozeer op de poen. Hij wil het echtpaar juist op het goede pad brengen.
Het verhaal speelt zich af tegen de achtergrond van een veranderend politiek klimaat in New York. Het is 1993, het jaar dat er grootscheepse juridische onderzoeken plaatsvinden tegen de corrupte politie, voordat burgemeester Giuliani de drugscriminaliteit op straat grootscheeps gaat aanpakken. Zo liggen de verwijzingen naar Bad lieutenant natuurlijk voor het oprapen. Ook hier bonkt ouderwets rauwe rap, van New York-legende Schoolly D, terwijl de onderwereld plaats biedt aan zowel gespuis als goedwillende naïevelingen. Opvallend en verfrissend is het gebrek aan stereotypen en wild om zich heen schietend gespuis. De sfeer is kalm, ruige actie ontbreekt. Daardoor valt de sterke hoofdrol van Drea de Matteo, ook bekend uit de tv-serie ‘The Sopranos’, des te meer op. Binnen de mannenwereld van de New Yorkse penose blijkt ze een stuk zelfverzekerder, slimmer en veerkrachtiger dan haar echtgenoot.

Koortsachtig
Alleen Ferrara’s latente moralisme, dat in zijn huzarenstukje zo vakkundig in de kiem werd gesmoord, komt in ‘R Xmas af en toe bovendrijven. Maar de regisseur kan als weinig anderen de verrotte gedeelten van ’the Big Apple’ blootleggen. Net als vakbroeder Wesley ‘Wes’ Craven ontvluchtte hij het religieuze klimaat van zijn ouderlijk huis en begon begin jaren zeventig een filmcarrière in de florerende New-Yorkse pornoscene. Waar Craven echter een loopbaan in de mainstream ambieerde en er uiteindelijk in slaagde de overstap te maken, dook Ferrara kopje onder in het groezelige grotestadsleven. Wie de moeite neemt om Driller killer ondanks de slechte reputatie een kans te geven, ziet hoe de regisseur, die ook de hoofdrol speelt, het leven op straat tastbaar maakt en er zelfs poëzie in meent te bespeuren. Hoe vreemd, luguber en mislukt de film ook is, Ferrara’s preoccupatie met het straatleven is evident, en in ‘R Xmas brengt hij het opnieuw moeiteloos op het doek.
Bijna al zijn films bevatten een hint naar een betere wereld, die met geloof, hoop en liefde kan worden bereikt. Of de protagonisten daarvoor kiezen is een ander verhaal. ‘R Xmas eindigt met een gevoel van hoop, zij het op een wat nonchalante manier die bij sommige kijkers in het verkeerde keelgat is geschoten. Wat mij betreft is het geen vals slotakkoord en biedt het zelfs het vooruitzicht dat de kunstenaar-met-zielepijn zijn autobiografische navelstaren overboord gaat zetten. Hij is juist het best op dreef als observator van zijn stinkende, schitterende stad. En Ferrara, die na jarenlang drugsmisbruik afgelopen zomer vijftig jaar werd, schrijft met film, koortsachtig, alsof zelfs hij weet dat het ieder moment voorbij kan zijn. Waarom mijmert Vincent Gallo vlak voor zijn eigen begrafenis in The funeral: "I’d say, life is pretty pointless without the movies"? Precies.

Mike Lebbing

De films The blackout en The addiction zijn onlangs op dvd uitgebracht door Extreme, The funeral door Dutch FilmWorks.