PRISONER OF THE MOUNTAINS

Veel is er de laatste 150 jaar niet veranderd op de Kaukasus. Nog steeds worden er oorlogen gevoerd en nog steeds is Rusland er niet in geslaagd het gebied aan zijn wil te onderwerpen. Voor een film over de oorlog met Tsjetsjenië is het dan ook helemaal niet vreemd om het werk van Tolstoj als uitgangspunt te nemen. Want meer dan over specifieke politieke kwesties gaat Prisoner of the mountains over dieper gelegen drijfveren.

Toen landen nog oorlog voerden tegen elkáár was de situatie in veel gevallen tamelijk overzichtelijk. De belangen van beide partijen waren tenminste nog uit elkaar te houden. En soms kon je zelfs partij kiezen en de goeden van de slechten scheiden; de agressor en de underdog. Maar dat soort oorlogen wordt bijna niet meer gevoerd. Sinds volkeren vooral hun eigen mensen afslachten om redenen die niemand nog lijkt te begrijpen, is oorlog voeren steeds meer een absurde en zinloze bezigheid geworden. Op het laatste Filmfestival Rotterdam waren er twee films te zien die dat trachtten aan te tonen. Pretty village, pretty flames van Srdjan Dragojevic speelt in het voormalige Joegoslavië, en Prisoner of the mountains in Tsjetsjenië. Complexe conflicten die nauwelijks nog te herleiden zijn tot een schematische voorstelling van goed en kwaad. Juist daarom zijn ze zo buitengewoon geschikt om de absurditeit van oorlogsgeweld aan de kaak te stellen.

Ruilmiddel
In Pretty village, pretty flames gebeurt dat door ongewone wreedheid tussen mensen te tonen, door een nietsontziende haat ten opzichte van de vijand, die vroeger een vriend was. De voornaamste handeling vindt plaats in en rond een belegerde tunnel. De twee partijen tarten elkaar tot het uiterste, net zolang tot iemand zijn stellingen prijsgeeft. Ook in Prisoner of the mountains is een soort patstelling gecreëerd. Een situatie waarin slechts gereageerd kan worden op een zet van de tegenpartij, waarin vergelding en het oog om oog principe heerst, waarin niemand wil toegeven. Het symboliseert in beide films de uitzichtloosheid van een oorlogssituatie en de vicieuze cirkel van geweld.
Het oorlogsgeweld in Prisoner of the mountains blijft beperkt; de opgewekte strijdlust onder de Russische troepen en het opblazen van een tank nog voor de titels in beeld komen zijn slechts de voorwaarden voor het eigenlijke verhaal. Het tonen van geweld is niet het middel dat Bodrov wil gebruiken om zijn aversie tegen de oorlog neer te zetten. Hij zoekt het meer in de spanning tussen beide partijen, in de momenten tussen het daadwerkelijke geweld.
De twee Russische soldaten die bij de ontploffing van de tank gewond raken worden door de Tsjetsjeen Abdul-Murat meegenomen naar zijn dorp, waar hij ze gevangen zet. Zijn eigen zoon wordt vastgehouden door de Russen en hij wil de soldaten gebruiken als ruilmiddel. Verschillende pogingen tot onderhandelen mislukken, maar meer aandacht dan dit politieke spel krijgen de soldaten die, vastgeketend in een schuur, hun lot hebben af te wachten. Ze kennen elkaar nauwelijks, de jonge rekruut Vanja en de veteraan Sasja.
Sasja schijnt er plezier aan te beleven Vanja te intimideren, maar de aanvankelijke vijandigheid verdwijnt snel in het besef tot elkaar veroordeeld te zijn. Door alle balorigheid en grootspraak heen schemert de angst en machteloosheid. Ondertussen komt Abdul steeds meer onder druk te staan van de dorpelingen die de twee soldaten het liefst zouden opknopen. Zo hangt hun lot niet alleen af van het politieke spel dat boven hun hoofden wordt uitgespeeld, maar ook van de vraag of Abdul zijn gezag in het dorp kan handhaven.

Twee werelden
Tijdens hun gevangenschap wordt de relatie met de dorpsbewoners wat minder vijandelijk. Vanja repareert het horloge van Abdul en hij snijdt een houten vogel voor diens dochter Dina. Ze worden vertrouwelijk met hun bewaker Hassan en het dorp krijgt zowaar respect voor het tweetal als ze zich zonder ongelukken door een mijnenveld slaan. Maar die verbroedering is slechts schijn. Geen van de partijen aarzelt ook maar een ogenblik om de ander af te maken als de situatie daar om vraagt. Het is geen oorlog omdat men elkaar naar het leven staat, men doodt elkaar omdat het nou eenmaal oorlog is. Tegenover een dode Tsjetsjeen behoort een dode Rus te staan en omgekeerd. De strategische zet van een ruil loopt op niets uit als de zoon van Abdul op de vlucht wordt neergeschoten. Abdul lijkt geen andere keuze te hebben dan een tegenzet te doen.
Ooit deel uitmakend van de Sovjet-Unie is Tsjetsjenië voor de twee Russen onbekend terrein. Een hoog camerastandpunt benadrukt de geïsoleerde ligging in de bergen. Een volksliedje klinkt: ‘Niemand kan ons begrijpen, we zijn beschermd door de bergen.’ Meer aandacht dan voor het verloop van het verhaal strikt noodzakelijk is wordt er besteed aan het dorpsleven, de rituelen, de kleding en de gebruiken. Maar juist dat verscherpt de scheiding tussen twee werelden. Het is alsof de Russen nu pas kennismaken met de vijand tegenover hen. Het volk waartegen ze oorlog voeren krijgt nu pas een gezicht. Gebrek aan kennis en begrip wordt zo herleid tot de wortels van het conflict.
Dina, een kind nog, is de eerste die een gat slaat in wat een onafwendbare loop van gebeurtenissen lijkt. Al is ze opgevoed met het idee dat Russen vijanden zijn, ze kan het niet opbrengen persoonlijke haat te voelen voor de twee gevangenen. Dat brengt een omkering teweeg waaraan Vanja misschien wel zijn leven te danken heeft. Dat is een redelijk bemoedigend einde, maar het neemt nauwelijks het drukkende besef weg dat oorlog voeren een krankzinnige bezigheid is. Bodrov heeft uit een complexe situatie een mooie, heldere uitsnede gemaakt die niet simplificeert maar juist de complexiteit aantoont. Een uitsnede die de motieven van individueel handelen blootlegt. Oorlog mag dan een ‘collectieve waanzin’ genoemd worden, het is en blijft een optelsom van persoonlijke keuzes en beslissingen.

Petra van der Ree