PRIMARY COLORS

Met Primary colors, waarin John Travolta te zien is als schuinsmarcheerder Bill Clinton, heeft regisseur Mike Nichols de actualiteit op zijn staart getrapt. Toch sluit de film goed aan bij zijn eerdere oeuvre, waarin de overgang van adolescentie naar volwassenheid, met alle teleurstellingen van dien, centraal staat. Met Primary colors toont hij dit keer niet alleen een individu, maar een heel land dat nog in de kinderschoenen staat.

Primary colors opent met een scène waarin het geheim van macht getoond wordt: de kunst van het handen schudden. Nauwkeurig worden de ontmoetingstechnieken van de presidentskandidaat gevolgd door een voice-over. "Kijk, daar legt hij zijn hand op andermans elleboog als teken van respect. En bij hem knijpt hij even in de schouder, de hoogste vorm van contact. Dit noem je nou charisma." Macht uit zich het beste als de persoon in kwestie buiten beeld is, en toch zijn invloed uitoefent. Een mens is belangrijk als hij veel over de tong gaat, als zijn aanwezigheid nog lang doorsuddert, ook al is hij uit het zicht.
"Macht erotiseert", zo stelt Mike Nichols, die tijdens het Filmfestival van Cannes aanwezig was om over de openingsfilm Primary colors te praten. "Het is dan ook niet gek dat de Amerikanen een overspannen interesse hebben in juist het seksleven van de machthebbers. Seksuele aantrekkingskracht hoeft dan ook niets met uiterlijk te maken te hebben. In England scoort de koningin hoog in de erotische fantasieën van de mannen, en zij is toch niet echt een bimbo te noemen."

Hels labyrint
Het is verleidelijk om Primary colors, dat in tegenstelling tot het verwante Wag the dog geen satire is, te consumeren als een parade van echtbestaande mensen. De film is gebaseerd op het geruchtmakende boek van ex-Newsweek journalist Joe Klein, waarin de presidentiële campagne van een gouverneur, overduidelijk gemodelleerd naar Clinton, nauwkeurig wordt beschreven. Ook Nichols windt er geen doekjes om. John Travolta is gekapt in een zelfde haardos, spreekt met een zuidelijk accent en heeft zichzelf eenzelfde motoriek aangemeten.
Maar meer nog dan over macht, gaat Primary colors over het verliezen van de pure, jeugdige blik. Dit is Nichols’ stokpaardje, want ook in The graduate (1967), zijn meest gelauwerde film, wint de jonge Benjamin uiteindelijk, in dit geval de hand van een meisje, maar komt hij wel gepokt en gemazeld uit de strijd. Het stelletje zal eindigen in een van de vele anonieme flats die de stad rijk is.
Echt optimistisch waren de eerste films van Nichols dan ook niet. Zijn verpletterende debuut Who’s afraid of Virginia Woolf?, naar Edward Albee’s toneelstuk, was al helemaal zwartgallig. Elizabeth Taylor en Richard Burton vliegen elkaar voortdurend naar de strot, en maken geen enkele kans om uit het helse labyrint dat huwelijk heet, te ontsnappen. De twee jonge geliefden die zij bij hen thuis hebben uitgenodigd, bekijken het hele tafereel vol afschuw. Zij zien hun toekomst zich voor hun neus afspelen. Toch worden zij langzaam deelgenoot van de sadistische trucjes van de echtelieden, die het ergste van stal halen om elkaar te kwetsen: een traumatische gebeurtenis uit het verleden. Hiermee ontkennen ze definitief dat ze ooit een gelukkige tijd hebben gehad.

Simpele antwoorden
Ook gouverneur Jack Stanton uit Primary colors heeft nogal wat lijken in de kast. Een slippertje met de dochter van de plaatselijke restauranthouder kan hem zijn kop kosten. Maar in tegenstelling tot Who’s afraid of Virginia Woolf?, waarin een provocerend spel wordt gespeeld en de waarheid tegen elkaar wordt uitgeschreeuwd, hult Stanton zich in stilzwijgen. "I’m going to tell you something outrageous, I’m going to tell you the truth", durft hij op zeker moment te beloven. Daarvóór heeft hij net met een brok in de keel een verhaal opgedist over zijn oom Charlie, een oorlogsheld die niet kon lezen, en daardoor een mooie baan misliep. Die oom Charlie is in werkelijkheid lid van zijn campagne-team. Een leugentje om bestwil, vindt hij.
Een integere leider is een contradictio in terminis, vindt Mike Nichols. "Leidersschap heeft weinig met integriteit te maken. Als je aan Napoleon denkt, komen toch vooral beelden van veldslagen naar boven. Net zoals die integere leider niet bestaat, heeft ook het begrip democratie in de pure zin des woords afgedaan. Er is geen publiek debat meer, simpele antwoorden van de machthebbers zijn belangrijker dan vragen. En we schamen ons er voor. Ik zie het volk en de politieke leiders als een familie, waarbij de mensen nog aan het opgroeien zijn en hun vader, de president, niet begrijpen. We gaan door dezelfde fase als een joch dat zijn vader verafschuwt: ‘Bedoel je dat die blondine niet je secretaresse was?! Klootzak, hoe kan je dat mama aandoen.’ Vijftien jaar later gaat ook hij vreemd, en weet dus hoe het voelt. Pas als het volk opgroeit kunnen we het privéleven van de leiders accepteren. Nu zijn we nog kinderen, geobsedeerd door andermans sores."

Taartkruimels
Nichols toont in Primary colors wel het nodige begrip voor de concessies die de gouverneur heeft moeten doen aan zijn jeugdige idealen. Nichols laat de personages de hele weg afleggen van jeugdig optimisme naar volwassen berusting, en bewandelde dus zelf als regisseur de weg van kwaadheid naar begrip. Is Nichols mild geworden? Of behandelt hij een president net zoals een doorsnee-individu uit zijn eerdere films? Zoals de ambitieuze Melanie Griffith, die in Nichols’ Working girl de weg naar de top niet ongeschonden door komt, en eindigt in een kantoor, omringd door allemaal identieke kantoren. En zoals de optimistische Benjamin in The graduate in een zwart gat valt en dubieuze affaires beleeft, is het ook voor een presidentskandidaat onmogelijk om in de rat race zijn eerlijkheid te behouden.
Kritiek op de president heeft Nichols wel zeker — hij wordt voorgesteld als een man die liegt om resultaat te bereiken. Kathy Bates speelt een trouble-shooter, die hem fel aanvalt op het verkwanselen van zijn idealen. Zo valt de film ook te zien als een, ietwat naïef, pleidooi voor de waarheid. "Misschien moeten we eens experimenteren door af en toe en beetje de waarheid te spreken, en kijken wat er dan gebeurt."
De kijker kan in ieder geval weerstand voelen bij Nichols acceptatie van een voldongen feit: ook presidenten zijn maar mensen. Liever zien we hem via een zij-uitgang worden weggedragen, uitgehoond om zijn wandaden en zijn machtswellust. Wat merkwaardig is, want ieder ander filmpersonage wint aan geloofwaardigheid als deze menselijk wordt voorgesteld, met al zijn fouten. De president is echter vogelvrij, en zijn leven wordt een soap-opera.
"John F. Kennedy, O.J. Simpson, prinses Diana en Bill Clinton staan voor iets dat meer aanspreekt dan klein individueel drama. Hoe kun je na de Bobbitt-affaire (wiens penis door zijn vrouw werd afgesneden, MG) nog schrijven over het fenomeen huwelijk? Ik wil, zoals wij dat zeggen, de tandpasta weer in de tube krijgen."
Nichols wil die opgeblazen soap ontdoen van zijn franje, en de mensen in de schijnwerpers weer met hun beide benen op de grond laten staan. Misschien ligt hierin de verklaring dat de film in Amerika niet insloeg als een bom. "De mensen zijn doodmoe geworden van de realiteit. Ze zien dan ook liever een film die zich afspeelt in ‘deep space’. Ik herinner me een tijd dat filmmaken draaide om de vraag of iets goed was, niet om hoeveel er in het openingsweekend binnen kwam. Als ik daar rekening mee moet gaan houden, worden m’n films ‘full of shit’". Wag the dog, waarin de president ook een scheve schaats rijdt, gooide hogere ogen, maar dat was een pure satire, waarin de president echt werd weggezet. Als je Nichols’ theorie volgt over de onvolwassen staat van de Amerikaanse bevolking, dan blijkt de tijd nog niet rijp voor een aardse-president met taartkruimels rond zijn mond.

Mariska Graveland