OS MUTANTES

Ze wilde eigenlijk een documentaire maken over jongeren in Portugal. Maar haar land kent geen documentairetraditie en ze kreeg het project, ondanks haar reputatie, niet van de grond. Gebruikmakend van de vele research die ze al gedaan had, maakte ze daarom een speelfilm over probleemjongeren, die zich als uiting van verzet verwonden — de mutanten. Os mutantes is na A idade maior (1991) en Très irmãos (1994) Teresa Villaverde’s derde film. De jonge Portugese verloochent haar eigenzinnige, visuele stijl niet, maar ze lijkt deze keer dichter bij haar onderwerp te staan. "Om zo’n film te kunnen maken moet je als maker heel betrokken zijn bij je personages", aldus Villaverde.

Bij mutanten stellen we ons gedrochten voor, wezens die met een vreemde afwijking in de genen ter wereld komen. Ze zijn niet alleen beangstigend omdat ze anders zijn dan wij, maar ook omdat ze hun kapotte genen kunnen doorgeven aan hun nageslacht. De straatkinderen die Teresa Villaverde portretteert in haar film zijn bij hun geboorte echter niet anders dan andere kinderen, dat komt later pas.
Als Andreia voor het eerst de echo ziet van haar ongeboren kind vindt ze het net een marsmannetje. Volgens de arts zien alle kinderen er zo vreemd uit, zij ook, toen ze nog niet geboren was. Maar waarom is het met Andreia dan zo anders gelopen dan met de meeste andere kinderen? Voor haar is er nergens plaats, ze hoort nergens thuis en is door niemand gewild. Dat zij, nauwelijks zestien jaar oud, in het toilet van een benzinestation van een kind bevalt, roept tevens de vraag op hoe háár kind dan kan overleven. In die zin is sociale verminking wel degelijk overdraagbaar.
Teresa Villaverde schetst in fragmentarische vorm het leven van een aantal straatkinderen in Lissabon. Ze zijn uit huis geplaatst of weggelopen, worden in tehuizen opgevangen, maar leven meestentijds op straat, niet in staat zich aan te passen aan welk regime dan ook. Ze kunnen niet toestaan dat anderen over hun leven beschikken, ze zullen zich nooit overgeven. De eerste helft van de film toont vooral het losbreken, het zich onttrekken aan elk gezag. In de tweede helft verandert er iets: Andreia, nog zwanger, zoekt haar moeder op. Maar deze labiele vrouw is niet eens in staat om voor zichzelf te zorgen en wil bovendien geen problemen met de rechter. Pedro klopt bij een maatschappelijk werkster aan, bij wie hij natuurlijk welkom is, maar langer dan een nachtje kan hij niet blijven. Dan moet hij terug naar het tehuis. De nood drijft hen ertoe zich, althans voor het moment, over te geven aan een ouder of autoriteit. Maar juist dan blijkt ondubbelzinnig dat er geen plaats voor hen is, dat ze ongewenst zijn.
Hoewel er zeker kritiek is, is Os mutantes geen aanklacht tegen falende ouders, sociale voorzieningen of institutionele kinderopvang. De film wil iets laten zien van het leven dat de kinderen leiden, van wat hen drijft, om een genuanceerder beeld te geven van het leven aan de zelfkant, dat meer is dan kleine criminaliteit om op de been te blijven. Het is ook een drang naar vrijheid om zelf keuzes te kunnen maken. Het probleem is dat ze zelf niet weten hoe ze moeten leven. Ze weten alleen hoe ze het niet willen. Het zijn ook niet louter slachtoffers, ze zijn door hun destructieve gedrag medeverantwoordelijk voor hun eigen ondergang.
Het realisme in de film is niet in een harde, rauwe stijl vertaald. De vloeiende camerabewegingen, soms vanuit een wonderlijk hoog perspectief, en de ritmische montage doen in niets denken aan het documentaire uiterlijk dat veel films met soortgelijke thematiek kenmerkt. Os mutantes bevat bijna droomachtige scènes, vooral op die momenten dat er iets van de felbegeerde vrijheid gevoeld wordt: liggend op een rijdende trein, dobberend op het water in een autoband, of achterover geleund in een open auto, met de wind door de haren. Daardoor is de film geenszins afstandelijk, ook al gaat hij over mensen van wiens lot we ons over het algemeen liever niet aan wensen te trekken.

Petra van der Ree