Orpheline (Arnaud des Pallières en Christelle Berthevas over)

Na het historische drama Michael Kohlhaas komt Arnaud des Pallières met het coming-of-age verhaal Orpheline, dat hij opnieuw schreef met Christelle Berthevas. Maar de samenwerking ging verder. ‘Bij de montage keek ik vaak over de schouder van Arnaud mee, bijvoorbeeld om ervoor te zorgen dat bij een seksscène niet de mannelijke blik overheerste.’

Door Leo Bankersen

Je zou kunnen stellen dat regisseur en co-scenarist Arnaud des Pallières van de nood een deugd heeft gemaakt. Orpheline brengt een stevig door elkaar geschud leven van kind tot volwassene in kaart. Dat kon toch al niet met één actrice. Dus dan maar gelijk vier actrices die de hoofdpersoon in vier levensfasen uitbeelden. De vraag ‘wie ben ik’ wordt op scherp gezet.
Nauwelijks hebben we in de opening kennis gemaakt met de jonge, maar zeer serieuze en gewetensvolle schooldirecteur Renée, of ze krijgt onverwacht bezoek van een oude kennis die een grote som geld eist. Waarna tot verbijstering van Renée’s echtgenoot de politie voor de deur staat om zijn vrouw onder een heel andere naam te arresteren. Precies op het moment dat ze verneemt dat ze na veel mislukte pogingen toch zwanger is.
Wie is ze eigenlijk? Parallel aan een mogelijke toekomst met een kind ontvouwt zich de stapsgewijze onthulling van haar vroegere identiteiten in een slim geconstrueerde combinatie van thriller en psychologisch drama. Een schildering van haar pogingen met vallen en opstaan grip op het leven te krijgen, met het accent op de emotionele lading en veel ruimte voor de actrices.
De keuze van Des Pallières voor dit onderwerp is niet toevallig, zo legt hij uit tijdens het interview dat hij op Rotterdams Filmfestival samen met Christelle Berthevas geeft.
"Ik realiseerde me dat ik steeds heel mannelijke films had gemaakt, met goed uitgewerkte mannelijke personages. De vrouwen kwamen er bekaaid af. Nu kende ik de persoonlijke geschiedenis van Christelle en de strijd die ze had moeten leveren. Daarom stelde ik haar voor om daar iets mee te doen, om haar meest krachtige herinneringen te gebruiken als uitgangspunt voor een verhaal. Het zijn ook de vele gesprekken met Christelle geweest waardoor ik me kon identificeren met de hoofdpersoon."
"Het is voor ongeveer zestig procent autobiografisch", schat Berthevas. "Maar we hebben het wel volledig omgewerkt, want autobiografisch betekent niet vanzelf dat het ook dramatisch sterk is."
"Dus nee, ik heb zelf niet in de gevangenis gezeten", bevestigt ze desgevraagd met een lach.
De beslissing om de levensloop van de hoofdpersoon in omgekeerde richting uit de doeken te doen kwam eigenlijk heel organisch tot stand.
Berthevas: "Ik schreef eerst de episode waarin ze als jonge vrouw op haar twintigste van het platteland naar Parijs is gekomen, want dat stond nu eenmaal het dichtste bij me. De tiener van dertien was al verder weg en het kind was het moeilijkste. Daar heb ik me langzaam naar toe geschreven."
"Het was heel vanzelfsprekend," vult Des Pallières aan. "Net als in de psychoanalyse ga je steeds verder terug, op zoek naar de oorsprong van het trauma. Ik gebruik vaak die Russische baboesjka-poppetjes als metafoor. Eerst haal je de buitenste weg. Dan ga je door tot je bij het kleinste poppetje, het kind, bent aangekomen."
Bij de keuze van de actrices liet Des Pallières zich vooral leiden door het aspect van het karakter dat in de betreffende episode naar voren moest komen. Dat ze op elkaar zouden moeten lijken was minder belangrijk.
"Achteraf besefte ik dat het loslaten van fysieke gelijkenis er automatisch voor heeft gezorgd dat het personage universeler wordt. Net als in een muziekstuk zijn de vier actrices variaties op een thema. Die variaties zijn nodig om de complexiteit van de hoofdpersoon in de vier fasen van haar leven weer te geven: als kind, puber, adolescent en jonge vrouw."
Als antwoord op de vraag of de film suggereert dat onze identiteit flexibel is haalt Berthevas een dichtregel van Paul Eluard aan. Vrij vertaald: ‘We leven zonder te beseffen hoe we veranderen’.
Volgens Des Pallières verandert onze identiteit voortdurend. "Je verandert niet alleen fysiek, maar ook door de dingen die je meemaakt. Om dat idee uit te beelden is gekozen voor een eenvoudige oplossing: bij iedere leeftijd hoort een andere voornaam en een andere actrice. In een poging de gebeurtenissen achter zich te laten verzint ze telkens een nieuwe naam om het gevoel te krijgen dat ze aan het verleden kan onsnappen."
Dat ontsnappen heeft te maken met een dramatisch voorval dat Renée, die als kind nog Kiki heet, in haar jeugd meemaakt tijdens een spelletje verstoppertje.
"De actrices vroegen mij of ze zich schuldig voelt, maar nee, zo wil ik het niet stellen. Wel is er het gevoel van mislukking, het intense verdriet dat het kleine meisje heeft om wat er is gebeurd, maar dat is iets anders."
Berthevas merkt daarbij op, verwijzend naar de werkelijk voorgevallen tragedie, dat de moeder van de daarbij betrokken kinderen haar nooit heeft beschuldigd. "Ze heeft me vrijgelaten om door te gaan met mijn leven."
In de film betekent dat een hardhandige ontdekkingstocht. Een jonge tiener die al vroeg van huis wegloopt. Later een ogenschijnlijk zelfverzekerd meisje dat mannen brutaalweg bij een eerste ontmoeting kan vragen of ze soms neuken willen. Vrijgevochten, wereldwijs, maar ergens ook nog het kind dat bescherming zoekt. Uitdagend en ontroerend. Het beeld dat de film en passant schetst van de rol die seks daarbij speelt is niet al te positief.
"Ja, inderdaad, maar seksualiteit als onderhandelingsinstrument is iets van alle tijden. Denk maar aan Daniel Defoe’s Moll Flanders," stelt Berthevas.
Waarop Des Pallières vervolgt: "Bij iedere seksueel gekleurde ontmoeting in de film is ze de ondergeschikte, maar ze doet dat zelf, want ze wil verder komen in het leven, dus zoekt ze iemand die rijker of ouder is. Ik wil daar geen negatief of positief oordeel over uitspreken, maar het is wel uit balans."
Dat de wet van de man zich al vroeg laat gelden illustreert Berthevas met een jeugdherinnering.
"Als kind van een jaar of zes speelde ik met twee buurjongens die iets ouder waren. Van hen kreeg ik te horen dat ik dit of dat niet kon zijn, want ik was een vrouw. Daar begreep ik niets van. Waarom kon ik niet Tarzan of Superman zijn?"
In het filmverhaal wordt die afhankelijkheid van meestal veel oudere mannen een belangrijk motief.
"Maar," benadrukt Berthevas, "het is vaak wel op haar eigen initiatief. Ze heeft het lef om die verschillen in leeftijd of klasse op te zoeken."
Ook Des Pallières ziet het als een zoektocht naar bevrijding.
"Wanneer ze aan het eind haar besluit neemt doet ze dat voor het eerst helemaal zelfstandig, zonder de druk van mannen."