ONZE EEUW

Met de omwenteling in de Sovjet-Unie is een hele generatie cineasten uit het zicht verdwenen. Niet zozeer de financiële perikelen zijn daarvan de oorzaak, maar de psychische shocktoestand waarin veel regisseurs verkeren. De waarden waar zij in hun films voor stonden, verdragen zich niet met etnische strijd, intolerantie en geweld. Verneemt er nog wel eens iemand iets over de tot voor enige jaren geleden briljante Georgische cinema? Weggevaagd in de bloedige onderlinge politieke machtsstrijd. Gevreesd moet worden dat we ook van de Armeniër Artavazd Pelesjan (53) in de toekomst niets meer zullen horen. Het uitbrengen van zijn films De seizoenen (1975) en Onze eeuw (1982/1990) kan daarom worden gezien als een hommage aan al die kunstenaars — vaak dissidenten onder het communistisch regime — die het soort samenleving waar zij voor vochten, kansloos ten onder zien gaan in de nationalistische waan.

"Eens las ik de volgende zin: ‘Ik kijk naar de sterren en denk: beteken ik iets voor hen?’ Dat was voor het eerst dat ik zo’n omgekeerde gedachte tegenkwam. Ik begreep toen dat ik niet zelf mijn plaats bepaal, die wordt bepaald." Aldus de religieuze Pelesjan in 1989 in een interview. Een jaar eerder maakte het Nederlandse cinefiele publiek op het Rotterdamse filmfestival kennis met deze man, die gekleed ging alsof hij zo van het boerenland in Armenië was komen lopen: de pet op het hoofd ging nooit af en het doorgroefde gezicht paste bij iemand die jarenlang in weer en wind het land bewerkt. Niemand in Rotterdam, ook de festivalleiding niet, had ooit gehoord van deze man. Hij kwam — een paar filmblikken onder de arm — onuitgenodigd mee met de festivalafvaardiging uit de Sovjet-Unie. Huub Bals, festivaldirecteur, wilde wel even kijken naar het werk en lastte een screening in. De projector startte. Toen een uurtje later in de immens grote bioscoop het licht aanging, hing het kleine aantal aanwezigen — enige Russen, wat filmjournalisten en een paar nieuwsgierigen — volslagen overdonderd in de bioscoopstoelen. Filmisch knock-out geslagen.
Wat maakt de films van deze Armeniër zo bijzonder? De moeilijkheid begint al met het aanduiden van het soort films dat hij maakt. De term documentaire voldoet niet, ook al is het basismateriaal geschoten in de alledaagse werkelijkheid. Film is kunst volgens Pelesjan, en moet daarom niet streven naar een weergave van de werkelijkheid, maar naar de verbeelding ervan. Zijn films zijn uitwerkingen van zijn ideeën over het menselijk bestaan.
Die ideeën wortelen in de eeuwenoude religieuze Armeense plattelandscultuur, waarin geen plaats is voor menselijke hoogmoed, omdat de natuur de levensvoorwaarden bepaalt. Daarom staat in De seizoenen de mens niet boven de natuur, maar maakt er organisch deel van uit. Ploeterende boeren, een voortgedreven kudde schapen, een huwelijksfeest, het binnenhalen van de oogst, al deze beelden passen harmonisch in Pelesjans plattelandslyriek.
Bleef het hierbij dan waren zijn films echter niet uniek; hoeveel documentaristen hebben het boerenleven niet verheerlijkt? Het bijzondere van Pelesjan is dat hij erin slaagt de ‘gewone’ werkelijkheid te verheffen tot bijna mythologische proporties. De beelden zijn bij Pelesjan bouwstenen van een mythologie, waarin de mens een heroïsche strijd levert om te overleven. Alle gebruikte filmische middelen — met name veel slow motion en een spectaculaire montage van beeld en geluid — staan in dienst van dit doel. Geen ironie en dubbele bodems in deze films. Dat maakt Pelesjan, zeker in westerse ogen, kwetsbaar, gewend als wij zijn aan achterdeurtjes, waardoor we emotioneel uit een film kunnen ontsnappen.
Pelesjans hevige dramatisering van de werkelijkheid is meestal overtuigend en meeslepend. Op de mindere momenten dreigt hij echter pathetisch te worden. Onze eeuw ontsnapt niet steeds aan dit gevaar. De film gaat over het streven van de mens om zich van de aarde los te maken met vliegtuig en raket. Beelden van neerstortende vliegtuigjes, ontploffende zeppelins en raketten die als een vuurbal uiteenspatten, moeten duidelijk maken dat de natuur zich niet zonder slag of stoot overgeeft aan de menselijke ambities. Onze eeuw is een oproep tot menselijk bescheidenheid. In de woorden van Pelesjan: "Niet ik bepaal het lot van de natuur, de natuur bepaalt mijn lot". Woorden van een Armeense boer, vermomd als filmer.

Jos van der Burg