OF FREAKS AND MEN

Of freaks and men is Aleksej Balabanovs ode aan het negentiende-eeuwse St. Petersburg van Dostojevski. In doordringende sepiakleurige beelden portretteert hij de Duitse pornograaf Johann, die zonder scrupules het slechtste in zichzelf en in anderen losmaakt.

"De politiek-correcte partijbonzen in Rusland vinden Of freaks and men erg destructief", vertelde Balabanov tijdens het afgelopen Filmfestival Rotterdam. Aan het thuisfront werd hij door het orthodox-religieuze establishment onder leiding van Nikita Michalkov verantwoordelijk gesteld voor het maken van inktzwarte films die het kwaadaardige in de mens tonen en — menen deze moralisten — verheerlijken. "Voor deze beschuldiging hebben ze zelfs een nieuw filmgenre in het leven geroepen: ’tsjornarukha’ [zwarte hand]. Michalkov vindt dat er nu in Rusland positieve films gemaakt moeten worden; geen zwarte komedies of films over sociale wantoestanden. Dit soort censors heeft niet eens een groot probleem met seks — want wij hebben ook gewoon Playboy — maar meer met filmmakers die de maatschappij door een te donkere bril bekijken."
Pas na het daverende binnen- en buitenlandse succes van Brat kon Balabanov financiële steun vinden om het scenario van Of freaks and men te verfilmen, dat hij al jaren op de plank had liggen. Eenmaal af veroorzaakte de film een schandaal in Rusland. Onverwachte steun kwam uit de hoek van het Amerikaanse vakblad Variety, dat de film uitkoos voor een speciale vertoning op het Tsjechische filmfestival in Karlovy Vary. "In Rusland vinden de mensen Of freaks and men een serieuze en kwaadaardige film, maar in het Westen zit het publiek te lachen. Ze vinden het een zwarte komedie. Zelf denk ik nooit in termen van genres." Balabanov is de koning van de dooddoeners. "Ik leg ook nooit iets uit aan de acteurs op de set."
Balabanov is allergisch voor psychologie en dit is precies wat mensen stoort in zijn werk. Net als bij zijn favoriete schrijver Dostojevski doen zijn personages vreselijke dingen zonder dat hij daarvoor een geruststellende verklaring geeft.

Siamese tweeling
Maar hoe zit het dan met de verderfelijkheid van Of freaks and men? Dat valt reuze mee. Na alle opschudding zou je een kruising tussen de expliciete seks van Ian Kerkhof en het formalisme van Aleksander Sokoerov verwachten, maar Balabanov heeft zijn eigen geniale stem. Het verhaal van de film is flinterdun, daar gaat het niet om. De Duitse pornofotograaf Johann infiltreert en corrumpeert twee keurige gezinnen. Hij gebruikt Liza, de maagdelijke dochter van de ene familie, en de muzikale Siamese tweeling van een andere voor zijn plaatjes, die niet verder gaan dan onschuldige billenkoek. Op aanraden van wijlen Liza’s vader stort hij zich op de cinematografie, maar hij gebruikt deze nieuwe techniek op een manier die papa vast niet had bedoeld.
Johann creëert zijn eigen wereld met behulp van zijn steracteurs, zijn assistenten Viktor en Poetilov, en zijn oude kindermeisje — dat hij voor de camera zet als de boze heks die Liza’s billen mag afranselen. Wanneer Viktor en Poetilov ambitieus worden is het gedaan met dit kunstmatige gezin en verlaten Poetilov, Liza en de tweeling het nest. Ze waaieren uit in verschillende windrichtingen. Johann bekijkt met tranen in zijn ogen hun pornoproductie in een smoezelig bioscoopje. De jonge tweeling eindigt accordeonspelend in Siberië: de één is altijd dronken en de ander is altijd nuchter, maar ze zitten aan elkaar vast. Liza belandt in de rosse buurt van een Westers land, waar ze zich zonder veel zichtbaar genoegen laat afranselen door een mannelijke prostitué.
Balabanov liet zich voor zijn films inspireren door negentiende-eeuwse sm-foto’s in een Hamburgs museum, waarop hij besloot zijn eigen Petersburgse pornografiegeschiedenis te schrijven. Net als zijn held Dostojevski spreekt hij geen oordeel uit over de personages. Hij gaat al helemaal niet in op hun innerlijke beweegredenen. Waar het hem wel om gaat is het negentiende-eeuwse St. Petersburg: de lege kades, de machtige Neva rivier, de rook boven de stad, de groezelige steegjes en de slecht-verstopte smoezeligheid van de bourgeoisie. Niet voor niets is het grootste deel van het budget opgegaan aan het nabouwen van de stoomtram en de kostuums. We zien geen heftige seks en explosieve emoties. Die mogen we allemaal zelf invullen en juist die ruimte maakt de moralisten zo bang. Balabanov haalt er zijn schouders voor op: "Ik maak gewoon films."

Thessa Mooij