Frederick Wiseman over National Gallery

Kijken naar mensen die naar kunst kijken vertelt ons niet alleen iets over kunst maar ook over kijken. Het hypnotiserende Droste-effect van Frederick Wisemans National Gallery.

Wat is er toch aan de hand dat zoveel filmmakers de afgelopen jaren hun camera op museummuren (en -structuren) richtten? Dat de manier waarop wij naar kunst kijken, kunst tentoonstellen, exposeren en exploiteren en de vraag wat kunst voor ons betekent onderwerp van films is, die op hun beurt ook weer kunst zijn die naar kunst kijkt? Zijn wij anders naar kunst gaan kijken? Is het tijd om onze verhouding tot kunst te herdefiniëren?

Skiën
Toeval is het natuurlijk. Hoe de Amerikaanse documentaireveteraan Frederick Wiseman, bekend van zijn commentaarloze films waarin hij het leven gadeslaat in gevangenissen, scholen, dans- en theatergezelschappen in 2012 terechtkwam in de Londense National Gallery. Wiseman was aan het skiën in Zwitserland toen een kennis die bij het museum werkte, vroeg of hij eigenlijk wel eens een film in een museum had gemaakt. Maar zo toevallig was het niet, vertelde de filmmaker op het Filmfestival Cannes, waar National Gallery vorig jaar in première ging. Want een museum stond al jaren op Wisemans longlist van mogelijke onderwerpen. “Dus ik zei: wat mij betreft kan ik morgen beginnen.” Een week later vloog hij naar Londen en was het geregeld: Wiseman zou full access krijgen tot alles wat zich in het museum afspeelt, voor- en achter de schermen, tijdens openingsuren en daarna.

Ook National Gallery is weer een typische Wiseman. Hij is in al zijn films geïnteresseerd in structuren, of ze nu organisatorisch, sociologisch of anderszins hiërarchisch zijn. Zijn observerende stijl deconstrueert die menselijke bouwwerken van wetten, regels en conventies. Maar het is aan ons om daar doorheen te kijken. En zelf te zien waar zijn film over gaat.

Over kunst praten
In National Gallery zien we alle kanten van het museumleven, maar een terugkerend beeld zijn de vele gidsen, experts en educatieve medewerkers die aan verschillende groepen bezoekers kunstwerken uitleggen. Het staat haaks op Wisemans eigen gedecideerdheid om weinig over de betekenis van zijn werk te praten. Wiseman: “Ik heb ze niet gefilmd om wat ze zeggen, want ze zeggen allemaal iets anders. Er is niet een soort partijlijn van de National Gallery. De kunstwerken laten verschillende interpretaties toe. Vaak spreken ze elkaar tegen. Dat heb ik willen laten zien. Dat er zoveel verschillende ideeën zijn over kunst, over de relaties tussen beeldende kunst en de andere kunsten.”

Inzoomen
De rondleiders refereren vaak aan de cinema, aan filmisch kijken, aan de verschillen tussen de beide kunstvormen. Daardoor wordt National Gallery (onbedoeld) ook een reflectie op de cinema, op z’n eigen kunstvorm. Plus dat Wiseman iets doet wat het menselijk oog nooit op die manier kan: de schilderijen zoveel mogelijk beeldvullend, zonder lijst of muur op de achtergrond filmen, en dan inzoomen en met zijn camera-oog over het schilderij dwalen. Wiseman: “De film gaat over verschillende manieren om een verhaal te vertellen. Met woorden en met beelden, en op een gegeven moment ook met poëzie en met dans. Die dansvoorstelling aan het einde van de film was toeval. Ik film alleen wat er gebeurt, organiseer niets, doe geen research. Het filmen zelf is de research, maar het was wel een geschenk.”

Terugkijken
Een ander veelvoorkomend beeld in National Gallery is de drietrapsraket van schilderijen, mensen die naar schilderijen kijken, en dan weer een shot dat bijna lijkt te suggereren dat de schilderijen terugkijken. Wiseman: “Het is tweerichtingsverkeer. Mensen die naar schilderijen kijken en de schilderijen die ’terugkijken’, bij wijze van spreken. Maar het zegt natuurlijk ook iets over wat ik zelf doe met mijn films. Ik kijk ook naar mensen. In deze film kijk ik zowel naar mensen als naar schilderijen, en dat creëert een dialoog, een effect dat de schilderijen terug lijken te lijken, alsof de kunst en de mensen op elkaar reageren.”

Bijzonder is ook dat de National Gallery tours organiseert voor blinden. Niet zomaar een gimmick volgens Wiseman die de scène prominent in het begin van de film monteerde: “Bij het kijken naar kunst gaat het altijd om de relatie tussen concreet en abstract, tussen wat je ziet en wat je voelt, ook letterlijk, en met welke zintuigen je ‘betekenis’ ervaart. Dat is cruciaal in al mijn werk. Die relatie tussen concreet en abstract speelt op alle niveaus van betekenisgeving.”