MOTHER AND SON (MAT’ I SYN)

Alexander Sokoerov: Ben ik soms een geest uit het hiernamaals?

  • Datum 13-12-2010
  • Auteur
  • Gerelateerde Films MOTHER AND SON (MAT’ I SYN)
  • Regie
    Aleksander Sokoerov
    Te zien vanaf
    01-01-1997
    Land
    Duitsland/Rusland
  • Deel dit artikel

De Russische regisseur Aleksander Sokoerov (1951) is dit jaar een van de ‘filmmakers in focus’ op het Filmfestival Rotterdam. Een aantal van zijn meest recente videofilms wordt vertoond, waaronder het meer dan vijf uur durende Spiritual voices, over de oorlog in Afghanistan. Ook zijn nieuwe speelfilm Mother and son beleeft in Rotterdam zijn Nederlandse première. "In het waarden- en normensysteem waarbinnen ik leef en werk, is de mens slechts een deelgebied, naast andere gebieden zoals de natuur en God, die ik net zo belangrijk acht", zo vertelde Sokoerov bij de wereldpremière van de film, vorig jaar in Berlijn.

De lounge van het immense en pompeuze Hotel Intercontinental in Berlijn lijkt niet de meest voor de hand liggende lokatie voor een gesprek met de ingetogen en vaak weinig spraakzame Sokoerov. Ook de voortekenen voor een bevlogen gesprek zijn niet bepaald gunstig te noemen. Het publiek is de vorige avond niet in groten getale opgekomen voor de wereldpremière van Mother and son en men toonde zich ook niet echt enthousiast. De vragen die na afloop vanuit de zaal aan de aanwezige Sokoerov gesteld werden, irriteerden hem zichtbaar. "Waarom vraagt er niemand van jullie iets over de spirituele aspecten van deze film?", riposteerde Sokoerov dan ook op een gegeven moment.
Als er één regisseur is die beantwoordt aan het beeld van de eigenzinnige filmmaker waar de filmcritici mee weglopen maar bij wiens films het grote publiek wegblijft, dan is het Sokoerov. Zijn films leiden bij filmjournalisten tot lyrische koppen als: ‘De verbeelding van het onzegbare…’ en ‘Het grijze kind Sokoerov laat zien wat sterven is’. Volgens sommigen van hen is hij zelfs Tarkovski nu toch duidelijk voorbijgestreefd, nadat hij jarenlang steevast als diens opvolger werd bestempeld.
Voor het grote publiek zijn Sokoerovs films echter synoniem met langdradig en ondoorgrondelijk. Dit heeft te maken met zijn voorliefde voor het lang vasthouden van bepaalde camera-instellingen, het ontbreken van een duidelijke verhaallijn, het beperkte gebruik van dialogen en de somberheid van zijn thematiek, meestal de dood en de verwerking daarvan. Ook in Mother and son gaat het Sokoerov meer om het oproepen van een sprirituele dan van een esthetische ervaring. "Ik begrijp best dat een kunstwerk ook mooi moet zijn, in de esthetische betekenis van het woord. Het is heel belangrijk dat je kunt zien dat een kunstenaar er bewust aan gewerkt heeft om het zo mooi mogelijk te maken. Maar ik hoop altijd dat mijn films iets oproepen in de ziel van de toeschouwers. Daarom wil ik ook liever niet dat men zich meteen na het zien van de film een oordeel vormt. Er moet een proces in hun ziel op gang komen, waarvan het resultaat pas veel later voelbaar is", aldus Sokoerov.

Omgevingsgeluiden
In Nederland verkeren we in de uitzonderlijke en gelukkige omstandigheid dat al zijn speelfilms hier tot nu toe door de voormalige eigenaar van Argus Film, Rob Langestraat, gedistribueerd werden. Met het opgaan van Argus Film in de meer commercieel ingestelde distributeur RCV mag gevreesd worden dat Mother and son de laatste Sokoerov is die we hier te lande in de bioscoop te zien krijgen. Sokoerovs eerste films waren nog duidelijk geïnspireerd door zijn voorliefde voor de literatuur. Zijn filmdebuut De eenzame stem van de mens uit 1987 gaat terug op de novelle De rivier Potudan van Platonow. Daarna volgden Pijnlijke onverschilligheid (1987) en Dagen van duisternis (1988), respectievelijk gebaseerd op het toneelstuk Heartbreak house van G.B. Shaw en de vertelling Een miljard jaren voor de wereldondergang van de gebroeders Arkadi en Boris Strugazki. Sokoerovs bekendste film Madame Bovary uit 1989 is een zeer vrije bewerking van de gelijknamige roman van Gustave Flaubert. In een interview noemde hij de literatuur ooit een hogere kunstvorm dan de film en zei hij liever boeken te lezen dan naar films te kijken. "Alleen in de literatuur is de kunstenaar echt vrij, onafhankelijk van anderen en van geld", zo luidde Soekorovs argument.
Terugkerend element in verschillende van zijn vroege films is zijn experimentele benadering van de geluidsband. Flarden van bekende en minder bekende symfonische melodieën wisselt hij achteloos af met schijnbaar misplaatste omgevingsgeluiden en onverwachte stiltes. Beeld en geluid lijken daarbij een eigen leven te leiden, maar alles is tegelijk ook weer zo doordacht dat er een nieuwe harmonie onstaat. In een scène in Madame Bovary vindt er bijvoorbeeld een stevige vrijage plaats in een rijdende koets, waarbij Sokoerov het hoefgetrappel van de paarden vrolijk afwisselt met het geluid van een lopende automotor. Ook op een ander vlak deed Sokoerov zich in het begin van zijn carrière gelden als een regisseur met een hang naar het filmische experiment. In Pijnlijke onverschilligheid combineerde hij het fictieve verhaal met documentaire beelden, lang voordat de discussie over het twijfelachtige onderscheid tussen beide genres een paar jaar geleden in volle hevigheid losbarste.

Oeroude verschijning
Met Mother and son lijkt Sokoerov een nieuwe tendens in zijn werk te voltooien, waar hij met De tweede cirkel (1990) mee is begonnen. Het geëxperimenteer met geluidsbanden en beeldcombinaties blijft achterwege, de handeling wordt tot het uiterste minimum beperkt en de beelden worden aan de schilderkunst ontleende panorama’s, stillevens en portretten. Steeds vaker omschrijft hij zijn eigen films ook met aan de schilderkunst ontleende uitdrukkingen als ‘een aquarel in zwart-wit’ (Kamen) of ‘een olieverf in Turnerstijl’ (Mother and son).
In Mother and son zien we een zwaar zieke moeder die ieder moment haar laatste adem lijkt te gaan uitblazen en haar bezorgde zoon, die haar als een soort stervensbegeleider verzorgt. Ze leven totaal afgezonderd en de enige verwijzing naar een bewoonde wereld is een trein die in de verte voorbij raast. Moeder en zoon spreken nauwelijks met elkaar, ze maken een korte wandeling of zitten roerloos voor zich uit te staren. Langgerekte natuuropnames van korenvelden en bosrijke omgevingen vullen een groot deel van de film. Op een gegeven moment is er de volgende dialoog:
Moeder: ‘Ik ben bang voor de dood.’
Zoon: ‘Ga dan niet dood, wie dwingt je daartoe.’
Moeder: ‘Jij.’
Dit korte tekstfragment illustreert Sokoerovs opvatting dat de relatie tussen een moeder en haar zoon de meest complexe liefdesrelatie is die er bestaat. Sokoerov: "Die relatie is zelfs zo gecompliceerd dat het aan de oppervlakte allemaal uiterst eenvoudig lijkt. Wanneer we namelijk iets eenvoudig noemen dan betekent het alleen maar dat het een oeroude verschijning is, die een lange geschiedeins heeft en zo diep gaat dat het daardoor voor ons de normaalste zaak van de wereld is geworden. De moderne kunst gaat er vanuit dat de relatie tussen man en vrouw de meest gecompliceerde in het leven is. Ik hoop dat iedereen die hierover nadenkt inziet dat dat niet klopt. De relatie tussen man en vrouw geeft weliswaar veel strijd en conflicten, maar in de relatie tussen moeder en zoon bestaan de ware en echt gecompliceerde problemen. Bijvoorbeeld de discussie over de vraag of de zoon dankbaar moet zijn dat de moeder hem ter wereld heeft gebracht. Sommige mensen zeggen: ‘Ja natuurlijk’. Terwijl anderen, met name kinderen, zeggen: ‘Ik heb er toch zelf niet om gevraagd, waarom ben ik je dan dank verschuldigd?’"

Amper ontgonnen
Mother and son eindigt met een volledig zwart beeld, dat zo’n twee minuten duurt, voordat de aftiteling in beeld komt. Sokoerovs bedoeling met deze ingreep is om de toeschouwer de kans te geven om over de film na te denken, voordat de lichten aangaan en men zich overgeeft aan de alledaagse werkelijkheid. Hij is er van overtuigd dat mensen door het kijken naar (zijn) films de mogelijkheid krijgen om te reflecteren op de thematiek uit de film. In de meeste van zijn eigen films is dat de dood. In De tweede cirkel (1990) reist een jonge student naar zijn geboortedorp om in zijn eentje en onder zeer primitieve omstandigheden zijn vader te begraven en in Kamen heeft een jongeman een ontmoeting met de geest van de vorige bewoner van het huis waarin hij tijdelijk logeert.
Sokoerov: "In mijn films gaat het niet om onze alledaagse manier van kijken of over onze alledaagse manier van leven. Daarom verwacht ik ook geen snelle reactie van de toeschouwers. Ik vind het zelfs bijna een beetje gevaarlijk om meteen gedachten te hebben of een bepaald oordeel te vormen. Ik bied mensen een probleem aan waar ze als een bal mee kunnen spelen en omheen kunnen draaien. Ik probeer met mijn films dit zoeken van mensen in beweging te houden. Als je nauwkeurig bekijkt welke goede kanten mijn laatste film heeft, dan zijn dat er niet zoveel. Het achterliggende idee van Mother and son is zelfs niet eens zo origineel en de dramaturgie is ook niet heel bijzonder. Maar het is zeker geen cinematografisch werk in de traditionele zin des woords, omdat de opdracht die ik mezelf bij het maken van deze film gesteld heb geheel anders is. De bedoeling is niet om iemand iets te vertellen, maar om iets aan te geven waar ik zelf in het leven mee worstel. Ik zeg als het ware tegen de toeschouwers: wat stelt het allemaal voor, mijn lieve vrienden, en help me de problemen in het leven te begrijpen."
Sokoerov is een van die zeldzame filmmakers die sterk gelooft in de mogelijkheden van film als een serieuze, nog maar amper ontgonnen, kunstvorm. Hij is het dan ook allerminst eens met Peter Greenaway’s ondertussen beruchte bewering dat de traditionele filmkunst dood is en vervangen zal worden door andere audiovisuele expressie-middelen. "Misschien is Greenaway zelf dood en dan moet hij iemand vragen om zijn begrafenis te gaan regelen! Ik vind niet dat je dat soort dingen kunt beweren. Ik zie mezelf als filmmaker en ben ik soms een lijk, een geest uit het hiernamaals? Voordat iets kan sterven, moet het nog eerst geboren worden. De filmkunst is nog niet eens geboren, ze moet nog hard aan zichzelf werken en zich verder ontwikkelen."
Waar het volgens Sokoerov voorlopig echter wel aan ontbreekt zijn voldoende filmmakers met een sterke persoonlijkheid. "Er zijn veel hardwerkende regisseurs. Maar een regisseur moet een fundamentele persoonlijkheid zijn en niet een vertegenwoordiger van een bepaalde richting of stroming. Hij moet overtuigd zijn van bepaalde culturele waarden en normen en een duidelijke mening hebben over zijn eigen plaats in deze wereld. Maar hij moet bovenal huiverig zijn voor de commercialisering van de kunst, op dezelfde manier als sommige mensen angst voor de duivel hebben."

François Stienen