Midnight Special

Midnight Special is de eerste grote studiofilm van de veelbelovende Amerikaanse regisseur Jeff Nichols. Gelukkig is in deze Spielbergiaans science fiction niets van Nichols’ eigenheid verloren gegaan.

Door Joost Broeren

Met elke nieuwe film van Jeff Nichols wordt duidelijker dat hij een nazaat is van de ‘movie brats’ uit het New Hollywood van de jaren zeventig. Hij heeft iets van het naturalisme van Robert Altman, het verhevene van Terrence Malick en het broeierige van de jonge Martin Scorsese. Niet dat Nichols ironisch speelt met de stijlen van anderen: hij is in eerste plaats verwant aan de werkwijze van New Hollywood: niet blind voor de klassieke beeldtaal van het oude Hollywood, maar ook beïnvloed door de Europese kunstfilm, en tegendraads genoeg om met een combinatie van de twee zijn eigen pad in te slaan.
In het bescheiden scifi-epos Midnight Special dat afgelopen februari in première ging in Berlijn is meer dan ooit Steven Spielbergs invloed voelbaar. Niet de Spielberg van het grote gebaar, of het popcorn-entertainment waar zijn naam synoniem mee is geworden. Maar de Spielberg van science fiction op een menselijke schaal. Van kleine familieverhalen tegen een grootse achtergrond. Van, steeds weer, de verhalen van vaders en zonen. De Spielberg, kortom, van Close Encounters of the Third Kind, een film waar Midnight Special sterk aan doet denken.

Gruwelijke familiestrijd
Die vaders en zonen zijn ook bij Nichols overal terug te vinden. In zijn debuut Shotgun Stories uit 2007 dat in Nederland alleen op festivals te zien was, is het de dood van een vader die de zonen uit twee verschillende huwelijken met elkaar in contact brengt. Met de landelijke katoengebieden van Nichols’ thuisstaat Arkansas als achtergrond, ontvouwt zich een gruwelijke familiestrijd.
Shotgun Stories wordt gedragen door Michael Shannon, die een glansrol krijgt toebedeeld als Son, de oudste zoon van het roedel wilde honden waar de film om draait. Shannon timmerde al decennia aan de weg als bijrolacteur, maar Nichols haalde iets in hem boven dat niet eerder te zien was. Zijn ingetogen spel en onduidelijke uitspraak, waarin het lokale accent grotendeels binnensmonds blijft, lijken een flinterdun laagje over een explosieve natuur, die bij vlagen tot uitbarsting komt.
Het zette Shannon op de kaart, en inmiddels is Nichols niet meer de enige die gebruik weet te maken van Shannons dreigende natuur, die zich ergens op het spectrum tussen Jack Nicholson en Nicholas Cage bevindt. Het was het begin van een blijvende samenwerking tussen acteur en regisseur: Shannon was vervolgens in elke nieuwe film van Nichols te zien. Ook in Midnight Special.

Broeierige koortsdroom
Waar het in Shotgun Stories draait om de klassieke afwezige vader zoals die ook in Spielbergs films zo vaak afwezig zijn, gaat het in Nichols’ volgende films juist om vaders die falen door hun te sterke aanwezigheid. In Take Shelter (2011) speelt Shannon de jonge vader Curtis Laforche, die wordt geplaagd door visioenen van naderend onheil. Donkere wolken pakken zich boven zijn hoofd samen, olieachtige regen druppelt op zijn handen, maar hij is de enige die het ziet, en de mensen om hem heen — zijn vrouw en dochter voorop — maken zich vooral zorgen dat Curtis gek aan het worden is. Zeker als hij in zijn achtertuin een megalomane schuilkelder begint te bouwen.
Take Shelter maakt de indruk van een broeierige koortsdroom: een mix van religieuze onheilstijding, sociaal betrokken allegorie en de beeldtaal van bombastische einde-van-de-wereldfilms. Met Mud (2012) koos Nichols daarna voor een bescheidener opzet. Met het verhaal over de veertienjarige Ellis (debutant Tye Sheridan) die snel volwassen moet worden nadat hij in aanraking komt met de mysterieuze zwerver Mud (Matthew McConnaughey), treedt Nichols in de voetsporen van zijn held Mark Twain. Opnieuw filmt hij in zijn thuisstaat en door het decor van de Mississippi-delta’s van Arkansas ontstaat een Twain-achtige sfeer van onversneden americana.

Sjofele NSA-agent
Diezelfde broeierige sfeer beheerst ook Nichols’ vierde film Midnight Special. Al wordt hij hier versneden met een flinke dosis Spielbergiaanse verwondering en science fiction. Na een bijrol in Mud speelt Shannon nu weer een van de hoofdrollen, en net als in Take Shelter speelt hij een vader die het beste met zijn kind voorheeft, maar daardoor niet per se de beste beslissingen maakt.
De film opent in media res: vader Roy is op de vlucht met zijn zoon Alton (debutant Jaeden Lieberher) en wordt geholpen door zijn vriend Lucas (Joel Edgerton). De drie houden zich schuil in een motelkamer, een stuk tape over het kijkgaatje, en op tv wordt gemeld dat Roy zijn zoon heeft gekidnapt. Maar de werkelijkheid is complexer dan het nieuwsbericht suggereert: Alton beschikt over raadselachtige gaven en is door Roy weggehaald bij een sekte die de jongen als profeet zag. De rest van de film bestaat uit een achtervolging, waarbij zowel de sekteleden als de NSA de jongen in handen willen krijgen. Ondertussen wordt langzaam duidelijk wat Altons gaven behelzen.
Met Midnight Special maakt Nichols in veel opzichten zijn grootste film tot nu toe. Het geldt voor het budget: het is Nichols’ eerste door een studio gefinancierde film. Het geldt voor de cast, waarin Shannon wordt geflankeerd door (relatief) bekende namen als Edgerton, Kirsten Dunst en Adam Driver. En het geldt zeker ook voor de geografie. Nog steeds vormt het Amerikaanse ‘heartland’ het decor, maar waar Nichols’ drie voorgaande films zich elk op één duidelijk gedefinieerde plek afspelen, reist deze broeierige road movie door meerdere staten in het zuidoosten van de V.S.
Toch houdt Nichols het verhaal opvallend kleinschalig. We blijven het grootste deel van de film dicht bij Roy en Alton, wat een scifi-epos op menselijke schaal creëert. Zelfs als we overschakelen naar de achtervolgende overheidsinstanties benadrukt Nichols het alledaagse. Driver maakt van NSA-agent Sevier een heerlijk sjofele verschijning. En wanneer de volgelingen van de sekte en masse worden gearresteerd, vinden de verhoren niet plaats in high-tech verhoorkamers, maar in een leeggeruimd schoolgebouw. Zo bewijst Nichols dat hij zich ook in een studioproductie staande kan houden, zonder zijn eigenheid te verliezen. Daarmee kan hij een hele grote worden.

Filmkrant.Live verzorgt in mei een introductie bij Midnight Special
Filmschuur | Haarlem
14 mei 16.30 uur
Joost Broeren