Memento

Na het winnen van een Tiger Award met zijn lowbudgetdebuut Following (1999) komt de jonge Britse regisseur Christopher Nolan opnieuw indrukwekkend voor de dag met Memento, een originele en fascinerende thriller, waarin hij op magistrale wijze met de conventies van het genre speelt.

Geschiedenis leeft: ieder mens is een bundel van herinneringen, die voor een groot gedeelte zijn handelingen in het heden bepalen. Maar waaraan ontleen je je identiteit wanneer je brein ernstig beschadigd is en je je dingen niet langer dan een kwartier kan herinneren? Om die fascinerende vraag draait het in Memento.

De jonge verzekeringsagent Leonard (Guy Pearce) heeft door de moord op zijn vrouw een ernstig trauma en een beschadigd kortetermijngeheugen opgelopen, maar is vastbesloten de dader te vinden en te doden. Daartoe moet hij belangrijke informatie zo snel mogelijk opschrijven en foto’s maken van mensen waarvan hij denkt dat ze iets met de zaak te maken hebben. En om iedere ochtend aan zijn missie herinnerd te worden, heeft hij op zijn lichaam tatoeages met krachtige spreuken als ‘vind hem en dood hem’ aangebracht.

Kortom: hij ontleent zijn identiteit alleen aan zijn daden, niet aan zijn herinneringen. Dat is een verschrikkelijk lot, dat hij probeert te ontkennen door als een machine door het leven te razen, van hotel naar hotel reizend, op zoek naar wraak.

IJzingwekkend
Nolan toont het leven van de ongelukkige Leonard via een complexe en soms verwarrende verhaalstructuur waarin langzaam een patroon ontstaat. Pas met de laatste scènes krijgt de film zijn volledige betekenis. Door de chronologie van de gebeurtenissen volledig om te draaien — de film start dus met het einde van Leonards zoektocht en werkt daarna terug naar het begin — past de regisseur een gewaagde truc toe. Het is echter de verdienste van het voortreffelijke scenario, dat werd bekroond op het Sundance Film Festival, en Nolans strakke, vrij sobere regie dat de film uiteindelijk niet blijft steken in die gimmick, maar een boeiende metafoor biedt voor wat een mensenleven nu eigenlijk inhoudt.

Dat daarbij na het grimmige Following opnieuw duidelijk wordt dat Nolan geen bijzonder hoge pet op heeft van zijn medemens, geeft de film een extra zware lading die op het platgetreden pad van de thriller vaak node gemist wordt. Mensen zijn in thrillers zelden te vertrouwen, maar als je jezelf al nauwelijks kan vertrouwen, zoals langzaam uit Leonards leven duidelijk wordt, wat rest er dan nog? Leven als een dier en wachten op verlossing? Dat is een ijzingwekkende, beckettiaanse conclusie, die onderstreept lijkt te worden door de in zwart-wit geschoten telefoongesprekken die Leonard eenzaam in zijn hotelkamer voert. Met wie hij spreekt blijft duister, en ook Teddy (een fantastische rol van Joe Pantoliano) en Natalie (Carrie-Anne Moss), de mensen die hem helpen de moordenaar te vinden, lijken afkomstig uit een schimmenrijk. Het zijn twee uiterst vage types, waarvan Leonard elk woord en iedere handeling telkens zorgvuldig moet afwegen.

Naspoken
Het basisidee van Following was dat slechts een dun laagje van wederzijds respect het leven van mensen in de grote stad draaglijk maakt, wat Nolan symboliseert met de voordeuren van de huizen waarin ingebroken wordt: alleen de deur scheidt je van je medemens. In Memento draait het om de herinnering, en de mate waarin het geheugen het handelen bepaalt. Het is pijnlijk te zien hoe de sterk spelende Guy Pearce (L.A. Confidential) in zijn geheugen graaft naar momenten van geluk. Hoe herkenbaar: herinneringen die je kwijt wilt blijven juist hangen, terwijl sommige dierbare momenten met het verstrijken van de jaren langzaam vervagen en hun intensiteit verliezen.

Dat idee komt bij Nolan niet uit de lucht vallen. Tijdens een interview met de regisseur ter gelegenheid van de toernee van Following door de Nederlandse filmhuizen vertelde de Brit dat zijn absolute favoriet Ridley Scotts Blade Runner (1981) is. Het sf-spektakel, dat bij het verschijnen de meningen extreem verdeelde, lijkt aanvankelijk één grote special effects-show, maar draait uiteindelijk om de vraag of de herinneringen van premiejager Harrison Ford ingeplant zijn, of dat hij wel degelijk een ‘echt’ mens is, een kwestie waarop geen eenduidig antwoord wordt gegeven.

Met een aanzienlijk lager budget, maar met een net zo grote overtuiging heeft Nolan eenzelfde ambivalentie rond zijn hoofdpersoon gecreëerd en daarnaast de verwachtingspatronen van het thrillergenre volledig op z’n kop gezet. Dat zijn film lang in het hoofd blijft naspoken en je de drang krijgt hem nogmaals te zien, al is het alleen al voor de briljante openingsscène, moet als een groot compliment worden gezien. Memento is het werk van één van de grootste hedendaagse Europese talenten.