Manderlay

Lars von Triers Manderlay vormt een onverwacht tweeluik met George A. Romero’s Land of the Dead. Beide films leggen op Nietzscheaanse wijze de menselijke slavenmentaliteit bloot.

Direct na de eerste vertoning van Dogville op het Filmfestival Cannes twee jaar geleden werd regisseur Lars von Trier door de verontwaardigde Amerikaanse pers anti-Amerikanisme verweten. Het Deense enfant terrible had het weer voor elkaar, zijn anti-ironie en het Amerikaanse gebrek aan cultureel relativeringsvermogen verdroegen zich slecht met elkaar.

Bij de première van het tweede deel van de USA — Land of Opportunities-trilogie Manderlay bleef het een stuk rustiger dit jaar. Stilistisch had hij zich trouw aan zijn Dogville-methode gehouden: verteld in hoofdstukken, bij elkaar gehouden door de literaire gezingzegde verteltekst van John Hurt, opgenomen in een kaal studiodecor met de inmiddels bekende kalkcontouren op de grond, afstandelijke acteerstijl. Welkom terug in de arena, de rechtszaal, de Brechtiaanse krijtkring. Deel twee van de filmische reconstructie van Metafoor Amerika. Thema: slavernij en racisme.

In Manderlay arriveert protagoniste Grace (gespeeld door Bryce Dallas Howard, misschien nog wel toepasselijker gecast dan Nicole Kidman in diezelfde rol in Dogville) na een lange autorit over een immense carbondoorslag van de landkaart van Amerika in Het Zuiden. Aan de poorten van plantage Manderlay is zij getuige van iets verschrikkelijks. Het is 1933, maar de Europese geschiedenis van dat jaar is alleen in de hoofden van de toeschouwers aanwezig. Het is 1933 en hoewel Grace helemaal gelijk heeft dat de slavernij is afgeschaft, weten wij dat Martin Luther King pas vier jaar oud is.

Toen Grace ongeveer die leeftijd had, vertelt haar vader Willem Dafoe, liet ze uit erbarmen om zijn gevangenschap haar kanarie Tweetie vrij uit zijn kooitje en vond hem de volgende morgen doodgevroren onder aan haar venster. Ook in Manderlay kan Grace het niet nalaten de in slavernij gevangen zwarten uit hun kooi te bevrijden. Ditmaal wil ze niet alleen het goede doen, maar ook het goede garanderen. Ze blijft, en leert Tweetie overleven in de winter. Althans dat denkt ze. Want haar moderne, verlichte waarden conflicteren nogal met de overleverde ‘mam’s law‘, de wetten van de plantage, waarin alles is vastgelegd, van de oogsttijden tot wie in de schaduw mag staan. Waarop een van de net vrijgemaakte slaven aan Grace vraagt: “Wanneer eten vrije mensen?”

Om de orde te herstellen heeft Grace de orde verstoord.

In Manderlay is de vraag hoe natuurlijke en menselijke orde zich tot elkaar verhouden. En of, als er zoiets als een natuurlijke orde bestaat, die hiërarchisch geordend is. En of je, door alleen maar ‘het goede’ te doen, toch ‘het slechte’ kunt bewerkstelligen. In het werk van Von Trier geen onbekende vragen.

American Pictures
Natuurlijk gaat Von Triers tweede Amerika-film over racisme en slavernij. Dat zijn immers de hoofdthema’s van de fotosequentie waar ook nu de film mee afsluit, die ontleend is aan Jacon Holdts ‘American Pictures’-verzameling. (Op american-pictures.com is die enorme fotoverzameling inmiddels online te bekijken).

Von Trier presenteert de plantage als microkosmos. Het ingrijpen van Grace in die gesloten economische en morele structuur brengt onvermijdelijk vragen aan de orde over de interventies van Amerika (en andere westerse landen) waar ook ter wereld. Zo worden ook de voorwaarden voor open en gesloten samenlevingen bediscussieerd. Op een nogal wrange manier confronteert Von Trier ons met de vraag of de balans in een verlichte democratie wel eenzijdig richting ‘vrijheid’ of ‘gelijkheid’ mag en kan doorslaan. De pogingen die Grace althans in die richting onderneemt lijken gedoemd te mislukken.

Betekent dit dat de mens volgens Von Trier een slavenmentaliteit heeft? Niet per se. Al laat hij in zijn vernuftige deconstructie van zijn mini-samenleving wel zien hoe de omstandigheden kunnen ontstaan waarin mensen tot tirannie of kruiperigheid geneigd zijn.

Wat dat betreft vertoont de film interessante parallellen met George A. Romero’s vierde deel in zijn zombiecyclus Land of the Dead, die min of meer gelijktijdig in de bioscopen verschijnt. Romero voorziet zijn bekende Amerika-kritiek van een opmerkelijke politieke dimensie. Net als Von Trier onderzoekt hij voorzichtig of de genegeerde pool van ‘broederschap’ niet een beter alternatief voor een eenzijdige concentratie op ‘gelijkheid’ (socialisme) en ‘vrijheid’ (kapitalisme) is. In ieder geval gelijker en vrijer dan de verstikkende dictatoriale werking die nu van het alternatief ‘veiligheid’ uitgaat.

Outlaw
Binnen de wetten van de genrefilm, en met de zombies als tamelijk bedriegende vijanden, kiest Romero uiteindelijk voor de traditie van de outlaw. Ondertussen zijn publiek met de verbijsterende vraag achterlatend of zijn hoofdpersonen niet alleen schuld hebben aan het ontstaan van een zombie-onderklasse, maar ook of ze in een volgend deel met de zombies moeten gaan samenwerken om te overleven. Zo zout hebben we het na een smakelijk potje ledematen afrukken in ieder geval nog niet gegeten.

Het effect van de door Von Trier gekozen kunstmatige en extreem gestileerde stijl van zijn USA-trilogie (het derde deel Washington staat gepland voor 2007) is zowel engagerend als afstotend. De cameravoering van de fenomenale openingsscène die de toeschouwer via een top shot van een gigantische landkaart tot middenin tamelijk gruwelijke fysieke actie brengt, maakt van hem afstandelijke getuige en medeplichtige tegelijk. Door de rustige dosering van de vragen waar Grace zich voor gesteld ziet is het niet moeilijk om je met haar strijd te identificeren.

Althans, in dat spel met aantrekken en afstoten dat Von Trier altijd op het gebied van identificatie speelt. Want het is beslist niet de bedoeling dat je je door de gebeurtenissen laat meeslepen natuurlijk. Wat dat betreft is Von Trier onverminderd Brechtiaans streng: geen ‘bourgeois’ vermaak en vergetelheid, dat staat onze zelfstandige denkkracht maar in de weg. Romero bewijst met Land of the Dead gelukkig het ongelijk van die stelling.