MAN ON THE MOON

In de intrigerende biopic Man on the moon speelt Jim Carrey de legendarische komiek Andy Kaufman, die er nogal onorthodoxe manieren op nahield om zijn publiek te tarten. Wat is echt en wat is gespeeld?

Buiten de Verenigde Staten zal de naam Andy Kaufman waarschijnlijk niemand iets zeggen. Liefhebbers van R.E.M. kennen hem misschien als onderwerp van het lied met dezelfde titel als de film Man on the moon. En zonder het te weten zullen dertigplussers de jong gestorven ‘performance artist’ vroeger wel gezien hebben in de comedy-serie ‘Taxi’, waarin hij automonteur Latka speelde. Maar wie was Andy Kaufman dan? Die vraag, zo blijkt uit Man on the moon, is zelfs voor Amerikanen moeilijk te beantwoorden.
Andy Kaufman was géén komiek. Althans, dat beweerde hij zelf. Een komiek wil zijn publiek aan het lachen maken, maar Kaufman was erop uit zijn publiek te verwarren, voor zijn eigen lol, en die van zijn schrijfpartner Bob Zmuda, met wie hij samen de practical jokes bedacht waar zijn act uit bestond. Robin Williams noemde hem ooit ‘de kamikaze-komiek’, omdat Kaufman zelfs bereid was vreselijk af te gaan, als hij zijn publiek daarmee een loer kon draaien. Ook in het dagelijks leven haalde Kaufman rare grappen uit. En nadat hij van het podium was gekomen bleef hij vaak een typetje spelen. Tijdens een live-uitzending van een comedyshow stopte de onvoorspelbare Kaufman ineens midden in een sketch om zich te beklagen over de flauwheid ervan, waarna een schermutseling ontstond tussen Kaufman en zijn tegenspeler. Tijdens het excuus dat op de uitzending volgde stortte Kaufman voor het oog van de camera in. Echt of gespeeld?

Seksistisch
Man on the moon begint met een scène uit Kaufmans jeugd, waarin hij optreedt voor zijn kleine zusje, en eindigt bij zijn begrafenis tijdens welke Kaufman op film zijn nabestaanden aanspoort om met hem een liedje te zingen. Daar tussen zijn het grappen en optredens die de figuur schetsen: avonden in comedyclubs, waar Kaufman halverwege de jaren zeventig ontdekt wordt door manager George Shapiro (Danny De Vito), zijn verschijningen op televisie, en de roemruchte optredens als wereldkampioen ‘inter-gender wrestling’, die bewezen dat het grote publiek niet bestand was tegen de pesterijen van de avant-gardistische grappenmaker.
Kaufman, inmiddels beroemd door zijn rol in ‘Taxi’, daagde vrouwen met seksistische opmerkingen uit om tegen hem te worstelen. Tijdens voorstellingen in het zuiden deed hij er nog een schepje bovenop door de toeschouwers voor achterlijke boeren uit te maken en hen voor de wedstrijd uit te leggen hoe ze zeep en wc-papier moesten gebruiken. Kaufmans populariteit daalde uiteindelijk naar een nulpunt omdat hij nooit uit zijn rol stapte om het publiek gerust te stellen dat het allemaal maar een grapje was. Ironisch genoeg is dat dezelfde reden waarom zijn fratsen in eerste instantie werkten.
Omdat het onduidelijk is waar de act ophield en Kaufman begon, hebben schrijvers Scott Alexander en Larry Karaszewski ervoor gekozen niet op zoek te gaan naar de man achter de act, maar Kaufman te tonen zoals hij zich profileerde. Met andere woorden: Kaufman wás zijn act. Die aanpak blijkt een gouden greep. Man on the moon doet geen pogingen het raadsel Kaufman op te lossen, en dat maakt de film zo intrigerend. Want afgezien van de vraag of er in werkelijkheid een normale Kaufman bestond — sommigen beweren dat hij geestesziek was — valt het sterk te betwijfelen of het tonen van de man achter de performer een even amusante en boeiende film had opgeleverd.

Onvoorspelbaar
Het nastreven van volledigheid en objectiviteit heeft menig biopic de das omgedaan, maar door de selectieve aanpak van de schrijvers laat Man on the moon de kijker met dezelfde vraag zitten als het publiek destijds: was het gespeeld of echt? Regisseur Milos Forman weet tijdens de door Jim Carrey knap nagespeelde optredens ook dezelfde ambivalente gevoelens op te roepen als waar Kaufmans publiek mee worstelt. Het is leuk, pijnlijk en tragisch tegelijk.
Man on the moon gaat ver in de mystificatie van Kaufman. Zo wordt er zelfs getwijfeld aan zijn dood. Echt of gespeeld? Feit is dat Kaufman, voordat hij longkanker kreeg, ten overstaan van anderen vaak heeft gespeeld met het idee van deze ultieme practical joke.
Kaufman bleef onvoorspelbaar, ook als onderwerp van een film. Nog voor Man on the moon was uitgebracht klonken positieve geluiden. Het woord Oscar viel zelfs. Met Jim Carrey in de hoofdrol was de film bij voorbaat al een commercieel succes. Maar toen Man on the moon met kerst in de Amerikaanse bioscopen verscheen, reageerden de critici verdeeld en vielen de bezoekersaantallen vreselijk tegen. Oscarnominaties bleven ook uit. Vooral het overslaan van Carrey in de categorie ‘beste mannelijke hoofdrol’ was een grote verrassing. De tekstschrijvers die Billy Chrystal elk jaar al die lolligheden in de mond leggen, konden naar verluidt een groot deel van hun reeds geschreven materiaal de prullenbak in smijten.
En het moet gezegd: de bestbetaalde gekke-bekkentrekker ter wereld levert hier een geweldige prestatie. Had Carrey in The Truman show al aardig geleerd zich in te houden, in Man on the moon ondergaat hij een ware transformatie. Voor het eerst in zijn carrière kijkt het publiek niet naar Jim Carrey, maar naar het personage dat hij speelt. Ervan uitgaande dat Kaufman echt dood is, heeft Carrey de controversiële komiek weer overtuigend tot leven gebracht.

Roel Haanen